List do nauczycieli

Prof. dr hab. Renata Michalak

UAM Poznań

List do nauczycieli.

 Świat przeżyć dziecka w sytuacji pandemii 

Drodzy Nauczyciele,

Obecnie nieustannie docierają do nas informacje o niezwykle dynamicznym rozprzestrzenianiu się koronawirusa na całym świecie, który niesie śmierć, problemy zdrowotne, strach, poczucie osamotnienia, bezsilności, rozpacz. Pandemia spowodowała nie tylko kryzys zdrowotny w szerokim rozumieniu tego fenomenu, ale wdarła się we wszystkie obszary ludzkiej egzystencji, na które odciska swe niezwykle niekorzystne piętno. Wymaga od nas wszystkich zmian w sposobach funkcjonowania, i to natychmiast bez możliwości powolnego, stopniowego przygotowania się. Dotyka wszystkich ludzi bez względu na wiek, rasę, religię, wykształcenie, stan majątkowy czy miejsce zamieszkania. Jej konsekwencje szczególnie dotkliwie odczuwają najbardziej bezbronne osoby, zależne od innych, a więc ludzie starsi i dzieci. Zdaję sobie sprawę jak trudny jest to dla was czas, kiedy rzeczywistość społeczna i materialna stawia przed wami zupełnie nowe wyzwania, pokłada w was ufność i nadzieję, oczekuje wsparcia i gotowych rozwiązań, a przy tym efektywnych i profesjonalnych, kiedy wy sami jeszcze nie uporaliście się  z jej zrozumieniem i nie wypracowaliście technik adaptacyjnych, w wymiarze osobistego, jak i zawodowego funkcjonowania. Rola zawodowa, a raczej profesja, którą pełnicie z wyboru, a jestem pewna, że i z przekonania, wymaga obecnie skierowania swych wysiłków na ochronę i pomoc uczniom tak, by zabezpieczyć także ich zdrowie  psychiczne. Rola nauczyciela definiowana jest najczęściej poprzez funkcje, jakie on pełni wobec swych uczniów: opiekuńczą, wychowawczą i dydaktyczną. Ich kolejność nie jest przypadkowa, ale wypływa z natury rozwoju. Funkcja opiekuńcza, szeroko rozumiana, jako zabezpieczenie potrzeb dziecka jest fundamentalna dla pozostałych. Nie można podjąć efektywnych zabiegów o charakterze kształcącym i wychowawczym, jeśli dziecko nie pozostaje w równowadze psychofizycznej. Liczne światowe raporty pokazują niezwykle trudną sytuację dzieci i ich rodzin, o czym również donosi zamieszczony na stronie domowej Polskiego Komitetu Światowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP https://omep.org.pl/k/covid-19/ artykuł pt.: Jak nie pozostawić nikogo w tyle, gdy bycie poza szkołą staje się normą – refleksje Społeczeństwa Obywatelskiego.

Dzieci, z uwagi na moment swego rozwoju charakteryzują się wyjątkową wrażliwością i niską odpornością psychiczną i w związku z tym wymagają w tym czasie szczególnego wsparcia i troski. Dotychczasowe sposoby funkcjonowania zawodzą je, są nieskuteczne i nieakceptowane. Dzieci słabo radzą sobie w nowych sytuacjach przede wszystkim dlatego, że nie rozumieją zmian w sposobie funkcjonowania dorosłych, nie rozumieją świata nowych relacji międzyludzkich i kierowanych wobec nich wymagań oraz oczekiwań. Nagle odebrano im codzienne życie wypełnione znanymi czynnościami, aktywnościami, zabawami z rówieśnikami, serdecznymi spotkaniami z dziadkami, znajomymi, swobodnym bieganiem po dworze, a także zwykłymi obowiązkami i zasadami, które dawały im poczucie bezpieczeństwa bo konstruowały granice ich świata. Obserwują niezwykłe zachowania najbliższych, rodziców, którzy stosują wyjątkowe środki ostrożności w kontaktach z innymi, nie podają rąk, nie przytulają, unikają bezpośredniego kontaktu, często myją ręce, dezynfekują ubrania, bardzo rzadko wychodzą z domu, a jeśli już to zakładają maski i rękawiczki itd. Ponadto, zauważają przy tym ich negatywne nastawienia, przeżycia, widzą wyrażany niepokój, frustrację, lęk i obawy o przyszłość, a nierzadko i bezradność. Co więcej, dotychczasowe zachowania prospołeczne wyrażane przez dzieci w bezpośrednich formach stają się zabronione, nieporządane a nawet karane. Uzyskują zatem sprzeczne informacje zwłaszcza dotyczące funkcjonowania w świecie społecznym, od tych, jakie do tej pory zgromadziły, a które stały się podstawą konstruowania ich strategii zachowań. Dziecko jest niezwykle wrażliwe na tego typu sygnały i choć ich bardzo często nie rozumie, to podświadomie je rejestruje. Także niemożność wyjścia do przedszkola, szkoły, stała obecność rodziców w domu, nowe formy pracy i komunikacji z nauczycielami tworzą niezrozumiałą dla dziecka przestrzeń życiową. Te trudne emocjonalnie doświadczenia wnikają w świat dziecięcych przeżyć i wypełniają go treścią.

Wszystko to i wiele innych zdarzeń składa się na nową dla dziecka sytuację, nieznaną przestrzeń życiową, która wymaga zmian w repertuarze dotychczasowych technik adaptacyjnych. Dziecko musi przywyknąć, oswoić się, przystosować do tej nowej rzeczywistości, a to wymaga czasu i szczególnie mądrze udzielanego wsparcia. Niezwykle ważną rolę ma tu do odegrania właśnie nauczyciel-wychowawca. To od waszego profesjonalizmu i wrażliwości na dziecko zależy jakość i efektywność pomocy.

Wychodząc na przeciw tym wyzwaniom pragnę zwrócić uwagę na wybrane aspekty realizowania roli nauczyciela w tym trudnym dla nas czasie, które moim zdaniem są fundamentalne.

Pierwszym krokiem w procesie wspierania dzieci jest konieczność wniknięcia w świat przeżyć każdego indywidualnego dziecka i jego rozpoznanie. Dlatego dbałość o jakość codziennych kontaktów z dzieckiem i jego rodziną jest tutaj kluczowa. Nauczyciel może wykorzystać do tego proste i dostępne formy, jak rozmowa przez telefon, wysłanie listu do dziecka, maila, kontakt na czatach i portalach społecznościowych. Formy te informują dziecko, że jest ono kimś ważnym dla nauczyciela. Podczas kontaktu z dzieckiem istotne jest nie tylko zlecanie mu zadań, które pozwalają na utrzymanie ciągłości procesu kształcenia, realizację programu nauczania, a więc głównie doskonalenie jego sfery poznawczej, ale tworzenie klimatu emocjonalnego. Badania wyraźnie wskazują, że negatywne emocje, przeżycia zaburzają funkcjonowanie poznawcze dziecka. Zanim zatem dziecko podejmie typowe obowiązki przedszkolne i szkolne, choć zlecone w nietypowej formie, ważne jest zadbanie o jego sferę przeżyć emocjonalnych i jakość doświadczeń emocjonalnych. Okazywane zainteresowanie sprawami dziecka poprzez kierowanie wobec niego prostych pytań:  Jak się dzisiaj czujesz? Co u Ciebie słychać? Co Cię ucieszyło? Co Cię smuci? Co Cię teraz cieszy? Co sprawia Ci najwięcej trudności? itd. jest zabiegiem koniecznym i niezwykle wartościowym pedagogicznie. Dzieci mogą udzielać na nie odpowiedzi w różnych formach, nie tylko ustnie. Przydatne tutaj będą różne techniki ekspresji artystycznej. Warto tu także zachęcać dzieci by nawiązywały kontakt między sobą i pytały o swoje samopoczucie i doświadczane trudności. Dzielenie się przeżyciami, które w wielu zakresach są do siebie podobne, zbliża uczniów, scala grupę, buduje jedność, ale także daje siłę każdemu indywidualnemu dziecku, wspierając mechanizmy zaradności życiowej.

Następnym krokiem w procesie udzielania wsparcia dzieciom, jest tworzenie sytuacji sprzyjających zrozumieniu przez dziecko pandemii i jej przyczyn oraz konsekwencji. Tutaj niezwykle ważne są wrażliwie dostosowane do potrzeb i zasobów rozwojowych dzieci formy aktywności poznawczej online. Należy zatem wyjść od wiedzy i doświadczeń dzieci w tym zakresie i stopniowo je poszerzać poprzez osobiste zaangażowanie dzieci w proces poszukiwania i odkrywania znaczeń. Szczególnie przydatne będą tu takie metody, jak: conceptmapping, wywiad z bliskimi, ale i skierowany do specjalistów za pomocą technik informatycznych, storyline, projekt, dyskusja, debata itp.  Oswojenie poznawcze sytuacji jest wstępnym i niezbędnym etapem w procesie funkcjonowania każdego dziecka w roli ucznia i podejmowania wynikających z niej obowiązków.

Należy także pamiętać by stale monitorować poziom emocjonalnego funkcjonowania dzieci, który zmieniać się będzie pod wpływem uzyskiwania nowych doświadczeń z relacji ze światem zdeterminowanym przez koronawirusa. Każde zatem spotkanie z dzieckiem powinno być nacechowane uważnością na jego aktualne samopoczucie, tak by interwencja w jakość przeżyć dziecka była natychmiastowa.

Emocjonalne kompetencje, wśród których umiejętność radzenia sobie z emocjami, są niezwykle ważnymi regulatorami naszego funkcjonowania. Emocje towarzyszą nam niemal od chwili poczęcia we wszystkich zdarzeniach codziennego życia. Z uwagi na to, że angażują głównie autonomiczny układ nerwowy, uważany za bardziej prymitywny od ośrodkowego układu nerwowego, który kieruje funkcjami poznawczymi, powszechnie sądzi się, iż emocje mają jedynie niekorzystny dezorganizujący wpływ na przebieg procesów poznawczych, obniżając ich sprawność oraz wydajność. Niezwykle rzadko myśli się o emocjach jako szczególnych zdolnościach, odgrywających niezwykle ważną rolę w ogólnym rozwoju i nabywaniu oraz regulowaniu mechanizmów adaptacyjnych. Tymczasem wiedza na temat przebiegu rozwoju emocjonalnego jest moim zdaniem szczególnie przydatna dla nauczycieli i to nie tylko w czasach pandemii. W opinii R. Schaffera (2007, s. 149), wszystkie emocje i pozytywne i negatywne mają istotne znaczenie dla funkcjonowania każdego człowieka i pełnią funkcje regulacyjne zarówno w zakresie funkcjonowania intrapsychicznego, jak i interpersonalnego.

Obecna sytuacja tworzy bardzo naturalne warunki do tego by dzieci nabywały i wzbogacały swoje kompetencje emocjonalne. Zadbanie zatem o tę sferę rozwoju uczniów jest zabiegiem wartościowym i niezwykle aktualnym.

Zachęcam zatem Was Drodzy Nauczyciele by w tej niezwykle trudnej dla wszystkich rzeczywistości zadbać o funkcjonowanie psychiczne dzieci poprzez udzielanie im emocjonalnego wsparcia i kreowanie warunków do rozwoju społeczno-emocjonalnego. Jest to niezwykle ważne, gdyż świat przeżyć dziecka nie pozostaje obojętny nie tylko dla jego bieżącego funkcjonowania i to we wszystkich jego aspektach, ale będzie także wywierał wpływ na jakość jego życia jeszcze długo po tym, jak pandemia się zakończy. Życzę Wam sił do pracy i spełniania codziennych obowiązków, zdrowia i optymizmu, który pozwala z nadzieją patrzeć na przyszłość. Życzę bezpieczeństwa dla Was i Waszych Bliskich.

Na stronie internetowej Polskiego Komitetu Światowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP https://omep.org.pl/k/covid-19/ znajdziecie różne przydatne i ważne informacje dla waszego zawodowego i pozazawodowego funkcjonowania. W aspekcie podjętych tu rozważań polecam fragment publikacji autorstwa dr Klaudii Mikołajczyk-Bronka, która w sposób niezwykle syntetyczny charakteryzuje rozwój emocjonalny dziecka na przestrzeni całego dzieciństwa oraz wyjaśnia podstawowe w tym zakresie kategorie pojęciowe, a także prezentuje wyniki badań. Jednocześnie zachęcam do dzielenia się swoim doświadczeniem, rozwiązaniami, pomysłami i ideami na naszej stronie. Proszę przesyłajcie je na adres mailowy: zarzad@omep.org.pl. Będą one zapewne pomocne wszystkim nauczycielom, dzieciom i ich rodzinom.

W imieniu Zarządu, Renata Michalak Vice-prezydent PK OMEP