Rozwijanie inteligencji emocjonalnej dzieci sześcioletnich w procesie dydaktyczno-wychowawczym
Urszula Oracz
Inteligencja emocjonalna jest pojęciem nowym, ponieważ została użyta po raz pierwszy w 1990 roku przez P. Saloveya i J. Mayera. Trudność definicji inteligencji emocjonalnej polega na jej złożoności. Emocjonalność człowieka jest uważana jako wrodzona zdolność jednakże dająca się kształtować przez całe życie. Inteligencja emocjonalna jest integralnie związana z życiem każdego człowieka. D. Goleman (1995) inteligencje emocjonalną ujął w pięciu obszarach:
1. „Znajomość własnych emocji.
2. Kierowanie emocjami.
3. Zdolność motywowania się.
4. Rozpoznawanie emocji u innych.
5. Nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi” Goleman D., (1997) , Inteligencja emocjonalna, Poznań, str. 80 – 81.
Znajomość własnych emocji związana jest z bardzo dobrą uwagą, czyli z samoświadomością. Samoświadomość oznacza, że człowiek potrafi odróżnić nastroje i je nazwać.
Kierowanie emocjami związane jest z panowaniem nad uczuciami. Owe panowanie nad emocjami to nie tylko przeciwdziałanie, ale i utożsamianie ich w celu odróżniania znaczenia i wartości w życiu. Emocje negatywne spowodują, że człowiek drugi raz będzie lepiej reagował podczas trudnej sytuacji, co wpłynie na lepsze samopoczucie oraz podniesienie na duchu. Emocje pozytywne spowodują, że człowiek w doskonalszym stopniu określi swój charakter.
Jeżeli emocje zostaną podporządkowane na wcześniej zaplanowany cel, wpłynie to na sukces. Zdolność motywowania się związana jest z pozytywną motywacją, czyli z wiarą w siebie. Inteligencja emocjonalna jest ważną zdolnością, która jednocześnie może utrudnić bądź ułatwić wykorzystanie zdolności. Człowiek potrafi w odpowiedni sposób ukierunkować swoje myślenie, co owocuje w podnoszeniu na duchu. Ważne znaczenie nabiera sam fakt tego, że należy przeciwdziałać uczuciom, które mogą przeszkadzać w realizacji wcześniej zaplanowanego celu.
Rozpoznawanie emocji u innych jest niesamowitą zdolnością związana z inteligencja emocjonalną. Nie może ona jednak się rozwinąć, jeżeli człowiek nie będzie w pełni potrafił rozpoznawać własnych emocji. Nauka empatii jest bardzo trudna i wymaga rozwoju własnej samoświadomości. Z wielu badań nad rozwojem empatii zauważa się, że rozwija się ona już od dzieciństwa, kiedy dzieci słyszą płacz innego dziecka, niemal od razu są smutne. Aby dzieci mogły się uczyć empatii, osoby dorosłe powinny ukierunkowywać dziecko w prawidłowym rozróżnianiu i nazywaniu uczuć.
Sztuka nawiązywania i podtrzymywania związków z innymi, czyli sztuka współżycia jest niezbędnym warunkiem do lepszych i trwalszych kontaktów społecznych. Wiąże się ona z dwoma wcześniejszymi obszarami inteligencji emocjonalnej z rozpoznawaniem emocji u innych oraz z kierowaniem emocjami. Nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi to w pewnej mierze podporządkowanie się innym osobom pod względem, słuchana i rozumienia ich potrzeb.
Każdy człowiek różni się pod względem rozwoju inteligencji emocjonalnej w wyżej wymienionych obszarach. Wszelkie zdolności z zakresu emocjonalności nie są wrodzone i można wpłynąć na ich pozytywny rozwój. Umysł człowieka jest na tyle gibki i plastyczny, że przy większym wysiłku można zwiększyć zakres reakcji i nawyków związanych z emocjami.
Inteligencja emocjonalna odnosi się do poznania naszego wnętrza i przede wszystkim do tego, co czujemy i jak rozumiemy nasze emocje. Następnym krokiem jest rozważne panowanie nad aktywnością emocjonalną, która jest potrzebna do realizacji wcześniej zamierzonego celu. Człowiek nieustannie powinien motywować się wewnętrznie w aspekcie własnego rozwoju, co wiąże się z ciągłym doskonaleniem i z wieloma wysiłkami. Jednak, aby dążenia ludzi mogły się w pełni zrealizować, powinien nauczyć się patrzeć na ludzi z ich punktu widzenia, a więc wczuć się w ich obecną sytuacje. Taką naukę można nazwać sztuką porozumiewania się z innymi, czyli z tworzeniem więzi społecznych. Umiejętności społeczne to również, wchodzenie w nieustanne kontakty interpersonalne, poprzez, które rozwija się współpraca z innymi.
Wszelkie osiągnięcia rozwoju poznawczego, językowego i obrazu własnej osoby są wyznacznikiem dla rozwoju emocjonalnego dzieci. Do 6 roku życia dziecko lepiej potrafi zrozumieć emocje własne jak i innych osób, mówienie o emocjach jest zdecydowanie prostsze. Wiek przedszkolny jest związany z przeżywaniem różnorodnych i zróżnicowanych uczuć. U dzieci sześcioletnich dobrze rozwinięte są takie emocje jak: wstyd, wina, duma, zakłopotanie i zazdrość. Charakterystyczną cechą rozwoju dziecka są zmiany reakcji emocjonalnych, jeżeli dziecko przeżyło wcześniej przerażającą sytuacje, to przy kolejnej takiej samej sytuacji będzie w mniejszym stopniu się bać. Dotyczy to również sytuacji wywołującej radość, przy następnej takiej samej będzie odczuwały mniejszą satysfakcję.
Aby rozwój inteligencji emocjonalnej mógł w pełni się rozwijać, ważna rola należy do rodziców, którzy powinni odkryć indywidualność swojego dziecka. Ważnego znaczenia nabiera również środowisko, w który przebywa dziecko, zarówno rodzina czy przedszkole powinny pełnić względem dziecka prawidłowe wzorce postępowania.
Inteligencja emocjonalna kształtuje się już od samego urodzenia dziecka, z chwilą przyjścia na świat rodzice są nieodłącznym elementem rozwoju ich osobowości. Rodzice niewątpliwie są najważniejszym ogniwem w rozwoju emocjonalności dziecka, to oni są pierwszymi edukatorami. Codzienny kontakt z rodzicami nawet ten najmniejszy ma podtekst emocjonalny, dlatego też ciągłe powtarzanie tych samych zwrotów czy zachowań wpłynie na emocjonalny światopogląd i umiejętności każdego dziecka a tym samym na kształtujący się jego charakter. Jednakże, aby rodzice potrafili wychować dzieci inteligentnie emocjonalne sami muszą być dla nich przykładem. Dotyczy to samoświadomości własnych umiejętności wchodzących w skład sfery emocjonalnej. Rodzice powinni przyznawać się do swoich własnych błędów, akceptować i darzyć pełną miłością swoje dzieci. Wychowanie dzieci emocjonalnie inteligentnych to długotrwały i ważny proces w życiu każdej rodziny. Dotyczy to spraw błahych jak i poważnych, każdego dnia napotyka się na przeciwności losu, którym trzeba sprostać. Życie rodzinne nie powinno być nudne i napiętnowane trudnościami. To, w jaki sposób dzieci zostaną wychowane przez swoich rodziców z pewnością zaowocuje w przyszłości.
Rodzina jest najważniejszym ogniwem w rozwoju obszarów inteligencji emocjonalnej, jednak należy pamiętać, że każde dziecko rozwija się inaczej i dla każdego dziecka należy poświecić odpowiednią ilość czasu.
O gotowości pójścia do przedszkola bądź szkoły decyduje to czy dziecko osiągnęło najważniejsze umiejętności wykształcone w wcześniejszych latach życia. Umiejętności składające się na gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole można odnaleźć w raporcie, co ważne wszystkie one są związane z inteligencją emocjonalną:
- „Wiara w siebie.
- Ciekawość.
- Intencjonalność.
- Samokontrola.
- Towarzyskość.
- Umiejętność porozumiewania się.
- Umiejętność współdziałania” Goleman D., (1997) , Inteligencja emocjonalna, Poznań, str.302.
W 1999 roku została opracowana Podstawa Programowa Wychowania Przedszkolnego, w której głównym celem jest wspomaganie i ukierunkowanie rozwoju dziecka, zwracając uwagę na jego wrodzone możliwości i potencjał. Z Podstawy Programowej Wychowania Przedszkolnego można wyróżnić cztery obszary: poznawanie i rozumienie siebie i świata, nabywanie umiejętności poprzez działanie, odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, wspólnocie, budowanie systemu wartości. Szczegółowa analiza zadań, dostosowanych do potrzeb i możliwości dziecka jest ściśle związana ze sferą rozwoju inteligencji emocjonalnej. Trzeci obszar Podstawy Programowej Wychowania Przedszkolnego „Odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, wspólnocie”, w zdecydowany sposób wskazuje na rozwój inteligencji emocjonalnej.
Z przeprowadzonych badań w dwóch przedszkolach położonych na terenie Białegostoku wynika, że ważne znaczenie w rozwoju przedszkolaka należy do nauczyciela, a przede wszystkim do sposobu pracy z dziećmi. Zaangażowanie ze strony nauczyciela sprawia, że dzieci w szczególny sposób potrafią mu zaufać.
Badania związane z rozwijanie inteligencji emocjonalnej dzieci sześcioletnich w procesie dydaktyczno – wychowawczym przedszkola zostały przeprowadzone w lutym 2007 roku.
Aby zbadać wytypowane obszary inteligencji emocjonalnej przeprowadzono eksperyment pedagogiczny za pomocą techniki grup równoległych. Pierwszym działaniem badawczym było wybranie dzieci sześcioletnich z podobnych środowisk. Dobór do grupy badawczej miał charakter celowy, wybrano dwa przedszkola położone na tym samym osiedlu. W ten sposób utworzono dwie grupy badawcze w skład, których wchodziły dzieci sześcioletnie z podobnych środowisk społecznych. Pierwsze przedszkole stanowiło grupę eksperymentalną, w której dokonano trening w zakresie rozwoju inteligencji emocjonalnej, zaś przedszkole drugie grupę kontrolną.
W badaniach udział wzięło 41 osób w tym 19 dziewcząt (46,34 %), 22 chłopców (53,66%). Równolegle z badaniem dzieci i rodziców dokonano obserwacje zachowań dzieci w wcześniej zaplanowanej sytuacji wywołującej zachowania z obszarów inteligencji emocjonalnej. Zaplanowana sytuacja była związana z przyniesieniem „magicznego pudełka”, w którym były umieszczone atrakcyjne przedmioty. Przedmiotów było proporcjonalnie mniej w stosunku do przedszkolaków. Takie zamierzenie miało na celu wywołanie określonych stylów reagowania, niezbędnych do określenia poziomu emocjonalności. Celowe wywołanie zachowań dzieci sześcioletnich odbyło się w obu badanych grupach.
W grupie eksperymentalnej przeprowadzono intensywny trening inteligencji emocjonalnej, który trwał pięć dni. Trening był ściśle związany z rozwojem pięciu obszarów inteligencji emocjonalnej. Program treningu został zaczerpnięty z książki B. Dyrdy „Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci młodzieży.” (2004), wykorzystane tematy zajęć to :
1. „Przeżywamy różne uczucia.
2. Dokuczanie.
3. Jestem dumny.
4. Jaka robisz minę?
5. Obraz” B. Dyrda (2004) Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci i młodzieży. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 100- 129.
Bezpośrednio po zakończeniu treningu w grupie eksperymentalnej zbadano, w jakim stopniu trening wpłynął na rozwój inteligencji emocjonalnej przez przeprowadzenie obserwacji w tej samej zaplanowanej sytuacji z przed dokonania treningu
W obu grupach badawczych dzieci sześcioletnie przejawiały wysoki poziom w zakresie pięciu obszarów inteligencji emocjonalnej takich jak: znajomość własnych emocji, kierowanie emocjami innych, zdolność motywowania się, rozpoznawanie emocji u innych, nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi. Dzieci były pewne siebie, potrafiły kontrolować i zaufać własnym emocjom, wczuwając się w sytuacje innych, co zapewne zaowocuje, że w łatwiejszy sposób będą mogły kierować własnym życiem. U kilku dzieci, u których poziom emocjonalny był nieznacznie niższy można było zaobserwować, że rodzina boryka się z problemami finansowymi, a szczególnie z bezrobociem jednego z rodziców. Dzieci z rodzin niepełnych, na tle całej grupy uzyskały również niskie wyniki w diagnozie emocjonalnej.
Można wysnuć tezę, że jednym z głównych warunków powodzenia w rozwoju osobowości dziecka jest dobra sytuacja rodzinna ze względu na warunki materialne, zwracając szczególną uwagę na jej strukturę. U dzieci z rodzin niepełnych, można zauważyć większe trudności w rozwoju społecznym.
Weryfikacja jednej z hipotezy prawidłowo wskazuje, że dokonanie intensywnego treningu z całą pewnością podtrzymuje zachowania wskazujące na pięć obszarów inteligencji emocjonalnej. Dokonana obserwacja w grupie eksperymentalnej pokazuje, że zachowania pożądane tj. reakcje pogodne, chętne i spokojne, reakcje z uśmiechem, zaangażowaniem, reakcje intensywnej radości (śmiech, klaskanie, ruchy ciała), po dokonaniu treningu znacznie się wzmocniły. Zaś zachowania niepożądane tj. agresywne zachowanie się (agresja słowna i fizyczna), niechęć, znudzenie, unikanie, obojętność (brak reakcji),obojętność (bierna rekcja), uległy zmniejszeniu.
Następna hipoteza w znacznym stopniu stwierdziła, że istniej bardzo duży związek między dokonaniem intensywnego treningu a rozwojem inteligencji emocjonalnej. Po dokonaniu treningu, grupa eksperymentalna odznaczała się większa świadomością w zakresie pięciu obszarów inteligencji emocjonalnej, co bezpośrednio wpłynie na rozwój osobowości każdego przedszkolaka.
Kiedy dziecko wstępuje w progi przedszkola rodzice powierzają własne pociechy opiece nauczyciela. Opieka nie powinna być związana jedyni z zaspokajaniem podstawowych potrzeb. Od początku rozpoczęcia kształcenia dzieci, nauczyciel ma największe znaczenie w ich rozwoju. Głównym zadaniem nauczyciela powinno być poznanie ucznia, jego zalet i wad a przede wszystkim zwrócenie uwagi na oczekiwania dziecka, co do przedszkola. Nauczyciel taką wiedzę powinien zdobywać nieustannie, aby móc wykorzystać ją w dalszej pracy z uczniem. Owa praca powinna przede wszystkim być nastawiona na udoskonaleniu tych umiejętności, właściwości jak i zalet, które w znaczący sposób sprzyjają funkcjonowaniu człowieka, w ten sposób można wzmocnić silne strony osobowości. Dlatego, aż tak istotne znaczenie odgrywa przedszkole i atmosfera, która w nim panuje jak i oddziaływania dydaktyczno- wychowawcze.
Nauczyciel przedszkola pełni bardzo dużą rolę w życiu dziecka, to on jest obserwatorem jego codziennych zmagań, które kończą się sukcesem a niekiedy porażką. Dlatego wymaga to wiele cierpliwości i uwagi nauczyciela. Nauczyciel dla dziecka staje się najbliższą osobą z jego dotychczasowego otoczenia. Jednakże nauczyciel, aby mógł rozwijać inteligencję emocjonalną sam powinien swoim zachowaniem być przykładem dla przedszkolaka. Nauczyciel, który zwraca szczególną uwagę na pozytywne cechy dziecka i stopniowo wyzwala ich rozwój, ma większe szanse na powodzenie w rozwoju inteligencji emocjonalnej. Dlatego wszelkie pochwały, które rzeczywiście odnoszą się do konkretnych zachowań dziecka, będą stymulowały do dalszych zachowań pożądanych przez nauczyciela.
Praca nauczyciela powinna być nieustanną droga poszukiwań metod, które pomogłyby w stwarzaniu lepszej relacji z dzieckiem. Jednak on sam powinien nieustannie zwracać uwagę na to czy jego zachowanie jest poprawne z tym, co chce osiągnąć w stosunku do dzieci. Nauczyciel od pierwszego kontaktu z przedszkolakiem jest dla niego autorytetem, jeżeli nauczyciel będzie empatyczny w stosunku do wszystkich dzieci, to jest bardzo duża szansa, że dzieci tak samo będą traktować swoje koleżanki i swoich kolegów. Czyli od nauczyciela zależy, w jaki sposób rozwinie dojrzałość emocjonalną u swoich wychowanków.
Nauczyciel nie może działać sam, dlatego ważnym aspektem rozwoju inteligencji emocjonalnej jest współpraca nauczyciela z rodzicami, ponieważ taki wspólny front może przynieść same korzyści. Taka współpraca jest związana z pedagogizacja rodziców, podczas której powinna nawiązać się atmosfera współdziałania i zaufania.
Przeprowadzane zajęcia z przedszkolami w zakresie rozwoju inteligencji emocjonalnej wymagają od prowadzącego staranniejszego przygotowania się do nich, dotyczy to: środków, treści oraz logicznego układu zawartych w nich elementów. Każde zajęcia powinny dawać szansę kontaktu emocjonalnego z poznawaną wiedzą.
Należy zwracać szczególną uwagę na poprawne nazywanie uczuć jak i reagowania na nie. Podczas zajęć przedszkolnych nie powinno zabraknąć momentów, w których na forum grupy wspólnie rozwiązuje się wszelakie problemy i konflikty. Takie rozwiązywanie trudności sprawia, że dodatkowo zostaje wprowadzona umiejętność wzajemnego słuchania jak i wyrażania własnych emocji w obrębie określonego tematu. Dzieci rozwiązując wspólnie określone dylematy uczą się nawiązywania kontaktów społecznych, co niewątpliwie będzie przydatne na każdym etapie rozwoju młodego człowieka.
Jednak, aby rozwój dziecka był właściwie nakierunkowany nauczyciele podobnie jak rodzice powinni być wzorem dla przedszkolaka. Dlatego każde nawet najmniejsze zachowanie powinno być nieustannie kontrolowane, każdy gest czy ruch należy najpierw przemyśleć i zaplanować takie zachowanie, aby było ono poprawne.
Emocje są ważnym składnikiem w życiu każdego człowieka, bezpośrednio wpływające na codzienną działalność ludzi. Zwraca się często uwagę na to, że uczucia są ściśle powiązane z przetrwaniem człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Rozwijanie inteligencji emocjonalnej dzieci sześcioletnich w procesie dydaktyczno – wychowawczym, powinno być jednym z najważniejszych aspektów pracy przedszkola. Gdyż od powodzenia tych zajęć zależy, w jakim stopniu dzieci będą mogły stać się odpowiedzialnymi i pełnymi rozwagi członkami ciągle zmieniającej się rzeczywistości.
Literatura:
Goleman D. (1997) Inteligencja emocjonalna. Poznań, Wydawnictwo Media Rodzina of Poznań.
Dyrda B. (2004) Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalne dzieci i młodzieży. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
