Menu

Edukacja wobec wartości

W okresach przełomowych rośnie zainteresowanie problematyką aksjologiczną. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Do najważniejszych zaliczyć można transformację ustrojową, kryzys ideowy oraz atrofię zasadniczych wartości tradycyjnej moralności. Początek nowego wieku i tysiąclecia zmusza do dokonania „rachunku sumienia”, rozliczenia minionego stulecia. I tu okazuje się, że poziom zysków jest wyższy, ale tylko w sferze materialnej, sfera społeczno- moralna zaś uległa znacznej degradacji. Europa, kontynent na którym żyjemy, to miejsce dwu najokrutniejszych totalitaryzmów, w wyniku których unicestwiono miliony ludzkich istnień, to miejsce wciąż tlących się ognisk wojen. To tutaj w zastraszającym tempie narasta przestępczość, terroryzm, handel bronią i narkotykami. Także tutaj stykamy się z odrażającymi dewiacjami seksualnymi, a zarazem ma tu miejsce inwazja sekt i ruchów pseudoreligijnych, trwale okaleczających duchowo i fizycznie zwłaszcza młodych ludzi. Tu wreszcie ślepa pogoń za „ulepszaniem” rzeczywistości przyniosła klonowanie istot żywych oraz plagę nowych chorób, jak choćby chorobę Creutzfeldta – Jakoba.
Demokratyczny świat wolnego rynku jest kolorowy, bogaty i dość łatwo sam się duchowo degeneruje. Współczesny człowiek czuje się zdezorientowany. Chociaż jego władza nad światem materialnym wzrasta, czuje się bezsilny w swym życiu indywidualnym i w społeczeństwie. „Tworząc nowe i lepsze środki do opanowania natury, dał się pochwycić w ich pułapkę i stracił z pola widzenia cel, który mógłby nadać im sens – zgubił samego człowieka.”

Nie zawsze człowiek chce i potrafi się doskonalić, być może najczęściej w ogóle nie rozumie lub rozumie nie w pełni dokąd zmierza i skąd pochodzi, jaki jest najgłębszy sens jego przygodnego trwania. Takie ujęcie współczesnego człowieka potwierdza K. Zieliński: „Istnienie człowieka powinno być manifestacją samej istoty człowieczeństwa danej jednostki. Istniejemy, by materialnie urzeczywistnić swoje potencjały w warunkach czasu i przestrzeni ziemskiej, a tymczasem większość ludzi tkwi w tym życiu jedynie dla podtrzymania istnienia (egzystencji), nie angażując sił dla spełnienia swej istoty i wyrażenia niepowtarzalnej prawdy o sobie samym.” Brak podstawowych mierników oceny rzeczy, stanów emocjonalnych, sytuacji i przede wszystkim własnych działań grozi zagubieniem, poczuciem bezsensu, destrukcją osobowości i uleganiem przypadkowej presji środowiska.

O aksjologicznej degradacji kultury i społeczeństw od wielu lat piszą uczeni, pedagogowie, filozofowie i duchowni przywódcy różnych religii, wskazując na zastępowanie wartości – antywartościami. Szczególnego znaczenia fakt ten nabiera w odniesieniu do młodego pokolenia. Uczeń żyjący w świecie ustawicznych przewartościowań musi mieć jasną wizję ku czemu ma zmierzać, na jakich wartościach ma oprzeć swoją egzystencję. Edukacja staje przed koniecznością niesienia pomocy uczniom w zrozumieniu wartości, świadomym ich wyborze i dążeniu ku ich realizacji. Wypełnienie tego zadania może przynieść nieocenioną korzyść. Jak stwierdza W. Pasterniak : „Edukacja bowiem, wychowanie, jest nade wszystko procesem »podwyższania« świadomości człowieka, a zatem procesem jego uczłowieczania czy – mówiąc najprościej – przemiany ze stanu »gorszego« na stan »lepszy«”. Krzewienie wartości może ocalić jednostkę, a co za tym idzie społeczeństwo, we współczesnym świecie dominacji konsumpcjonizmu, materializmu i przemocy.

Termin edukacja zapożyczony został z języka łacińskiego. Łacińskie słowo „educare”     w swym rdzeniu pochodzi od „ex-duco”, co znaczy „wyprowadzam”. „Edukacja jest więc wyprowadzaniem ze stanu gorszego do lepszego. Można też powiedzieć, że edukacja jest wprowadzaniem człowieka w życie wartościowe i sensowne.”

Edukacja pojmowana jako doskonalenie człowieka we wszystkich jego wymiarach: fizycznym, psychicznym i duchowym jest procesem całożyciowym. Do jej najważniejszych zadań należy kształtowanie wśród jej uczestników wartości uniwersalnych. Ogniskują one wokół transcendentalnej triady: prawdy, dobra i piękna. Każda z tych wartości uszlachetnia poszczególne strony ludzkiej natury. Prawda doskonali intelekt, dobro – wolę, a piękno – uczucia. Na przykład A. M. Tchorzewski jest zdania:

„Wartości stanowią źródło podstawowych celów i zadań, jakie winny być realizowane w ramach złożonej rzeczywistości szkolno-wychowawczej. Na ich czele stają takie zadania, jak: (1) wspólne poszukiwanie przez nauczyciela wraz z uczniami prawdy w obszarze dostępnej im wiedzy o świecie, do którego należą i który współtworzą, (2) wzajemne otwarcie się na otaczającą ich rzeczywistość i życie społeczne poprzez równoczesne uczestniczenie w nim i jego antycypowanie, (3) ustawiczne dążenie do współkreowania postaw moralnych, których przedmiotem są obiektywne wartości etyczne, pojawiające się w polu świadomości wszystkich podmiotów procesu wychowania.”
Poza wspomnianą triadą do ogólnoludzkich wartości zalicza się między innymi: demokracja, humanizm, solidarność, godność i prawa człowieka, dobra wspólne, praca, wolność, sprawiedliwość, sumienność, rzetelność, pokój. Droga do pokoju, jak naucza Jan Paweł II wiedzie przez prawdę. Pytanie o nią jest pierwszym krokiem do wolności. W wychowaniu i kształceniu istotne są takie wartości jak: uznawanie tolerancji, poszanowanie odmiennych opinii, miłość bliźniego, przeciwstawianie się egoizmowi, poczucie odpowiedzialności, niezależność działania i otwarcie na inne kultury.

Wartości to kluczowy problem edukacji. Występują w niej jako system norm decydujący o poczynaniach nauczycieli i uczniów. Podczas kształcenia odwołujemy się do wartości, które uczniowie mogą zaakceptować i z którymi mogą się zidentyfikować.

Choć zależność między celami ludzkiej egzystencji a wartościami w wymiarze edukacyjnym jest widoczna we współczesnej refleksji pedagogicznej, to wpływ problematyki aksjologicznej na praktykę edukacyjną wydaje się nadal być powierzchownym. W. Pasterniak stwierdza: „Edukacja powinna być i jest – niezależnie od stopnia uświadomienia sobie tego faktu przez podmioty edukujące i edukowane – skierowana na rozpoznawanie, rozumienie, akceptowanie i respektowanie norm i dyrektyw wskazujących na tzw. wartości uchwytne praktycznie i nadrzędne wobec nich wartości ostateczne, którym te pierwsze są bezwzględnie podporządkowane.”

{mospagebreak}

Szkoła jest podstawowym ogniwem edukacji młodego pokolenia. Powinnością jej jest wprowadzenie dzieci i młodzieży w tradycję kultury narodowej i jej dziedzictwo, wyposażenie w system wartości, umiejętności i wiedzy. „ O efektywności systemu edukacji narodowej możemy mówić wtedy, gdy jej korelaty współprzyczyniają się w optymalnym stopniu do osiągania wartości i celów. Są one ogólnymi, podstawowymi znakami orientacyjnymi przy wyborach i możliwości aktywności w różnych ogniwach edukacji narodowej. Odgrywają rolę ważnych regulatorów ludzkich zachowań. Stanowią spójny pryzmat patrzenia na świat.” Jakkolwiek zakończyła się pierwsza dekada transformacji ustrojowej w Polsce, to jednak w edukacji szkolnej niewiele zmieniło się na lepsze. Stoimy przed koniecznością przywrócenia edukacji systemu uniwersalnych i swoistych wartości i nadania im właściwego sensu. Ponadto chodzi o stworzenie w czasie zajęć dydaktyczno-wychowawczych takich sytuacji aksjologicznych, które sprzyjają rozpoznawaniu, akceptowaniu, respektowaniu i przeżywaniu wartości.

Wychowanie ma pomóc jednostce odnaleźć drogę do ideału pełnego człowieka, nieustannie usiłującego przekroczyć własne możliwości. M. Gogacz napisał: „Wychowanie jako kierowanie się do właściwych pedagogice skutków jest utrwalaniem więzi człowieka z prawdą przy pomocy czynności, które powodują zmianę relacji, przejście od tego, co gorsze, do tego, co lepsze, by zatrzymać się na stałe przy prawdzie i dobru.”

Zauważamy, że w procesie wychowania cele i wartości wzajemnie się przenikają. Nie można trafnie i racjonalnie formułować celów wychowania bez odwołania się do statusu i funkcji wartości. One to nadają głębszy sens celom wychowania i decydują o ich stanowieniu. Jak twierdzi W. Stróżewski : „Wychowanie jest kształtowaniem osoby w kierunku dobra, czemu służy przekazywanie i udostępnianie podmiotowi wychowania wartości.”

Cele wychowania są to stany, do których dążą jednostki, identyfikując się z przyjętym przez daną zbiorowość systemem wartości. Według wielu badaczy problemu ostatecznym celem wychowania jest pomaganie człowiekowi w procesie jego samoformowania, poszukiwania własnego człowieczeństwa. Cele jako obrazy przyszłości to stany świadomości, wiedza, umiejętności i nawyki będące dla uczniów wewnętrznymi wzorami kierującymi ich zachowaniem. „Chodzi o to, aby proponowane cele znajdowały uprawomocnienie w szeroko pojętej wiedzy o wartościach, a nade wszystko – aby się z nią nie rozmijały i były jej podporządkowane.”

Podstawowe wartości wychowania odznaczają się powszechnością i uniwersalizmem, zarówno w aspekcie występowania, rozumienia, jak i znaczenia dla procesu wychowania.

Ważną rolę w wychowaniu odgrywa wyróżnienie w obrębie obiektywnej rzeczywistości  dwu sfer wartości moralnych: charakterystycznych dla człowieka oraz przedmiotowych. Zachodzące między tymi wartościami związki funkcjonalne, powinny być wykorzystywane przy wytyczaniu kierunków podejmowanych działań wychowawczych, a także przy doborze treści wychowawczych. Chodzi o to, by dobierać wartości przedmiotowe, kierując się motywami moralnymi.

„Uwarunkowanie to rzadko doceniane w opracowywanych przez teorię wychowania programach – wyłania możliwość ukierunkowania postawy i działalności życiowej wychowanka zgodnie z wymogami teorii wartości moralnych.” Wartości moralne w przeciwieństwie do przedmiotowych odznaczają się autonomicznością. Ważne jest, aby wartości moralne zawarte w programach wychowania odznaczały się uniwersalnie ludzką doniosłością i opartym na niej obiektywnym obowiązywaniem.

„Wychowawcze kształtowanie kierunkowej sfery osobowości, na którą składają się wola, charakter, uczucia, przekonania, itp., wiąże się z takimi wartościami, których realizacja służy formowaniu i rozwijaniu osobowego <ja>.” Działania wychowawcze, których zadaniem jest pobudzanie i ukierunkowanie procesów kształtowania moralnej strony osobowości jednostki, winny opierać się na bogatej i wnikliwej wiedzy o wartościach.

Ponad dwa i pół tysiąca lat temu pojawiła się w kulturze europejskiej refleksja filozoficzna, która pod nazwą etyki towarzyszy człowiekowi w dążeniu do zrozumienia siebie, w świadomym określaniu sensu swego życia i systemu powinności – w stosunku do samego siebie, jak i innych ludzi i świata. Do wprowadzenia zagadnień etycznych w obrębie filozofii przyczynili się sofiści, a do ich usamodzielnienia się Sokrates, Platon i Arystoteles. Ten ostatni uczynił z etyki jedną z dyscyplin pedagogicznych i poświęcił jej osobne prace, takie jak „Etyka Nikomachejska”, „Etyka Eudemejska” czy „Etyka Wielka”. Jedną z pierwszych definicji tej dyscypliny przekazał Diogenes Laertios. Stwierdził on, iż etyka traktuje o tym, jak należy żyć i co jest ważne dla człowieka. W ciągu wieków prowadzone w ramach etyki dociekania teoretyczne oraz charakter dyscypliny zmieniały się. „Dziś przez etykę rozumie się cały zespół nauk o moralności, obejmujących oprócz etyki normatywnej etykę opisową (etologię), metaetykę, historię etyki oraz wspomagające je dyscypliny pomocnicze.”[13] Mimo zmieniających się historycznie poglądów na etykę, zasadnicze jej zadanie, jak stwierdza J. Tischner, pozostało takie samo: „towarzyszyć człowiekowi na drodze jego życia i pokazywać możliwie jednoznacznie, wśród jakich wartości biegnie jego los”.

W postępowaniu jednostki wytwarzają się dążenia, wzruszenia i przeżycia, które z kolei są tłem w tworzeniu się ocen człowieka. Pod wpływem przeżyć oceniamy, opisując pozytywnie, gdy sprawia przyjemność lub negatywnie przy pojawianiu się przykrości. Oceniamy w kategoriach dobra i zła. Dobro oznacza to wszystko, co jest dodatnio wartościowane przez ludzi i stanowi przedmiot dążeń. Dobro moralne oznacza doskonałe czyny ludzkie wywołujące pozytywne uczucia. Przez zło rozumiemy wszystko to, co poniża człowieka, uchybia jego godności, pozbawia go człowieczeństwa, wywołuje negatywne uczucia.

Wychowanie jest działalnością, która podlega ocenom etyki. Dla wychowania nieodzowne jest bowiem zachowanie pewnych wartości etycznych, a od wychowawcy wymaga się określonej postawy moralnej. „Moralność to płaszczyzna praktycznej kwalifikacji określonych postaw i czynów ludzi, oznaczająca też ocenę tych postaw i czynów, pracy i całego życia człowieka z punktu widzenia określonych poglądów co do dobra i zła, słuszności i niesłuszności, ideałów i wartości, modeli i norm.”

Wychowanie to dziedzina umiejętności kształtowania człowieka, po które sięgnąć można w kontekście różnorodnych poglądów czy postaw wobec życia i człowieka. „To >łąka stu kwiatów< różnorodnego służenia dziecku w poczuciu odpowiedzialności za nie i etycznej tej działalności wagi.” Jak twierdzi J. Homplewicz , podręczniki pedagogiki koncentrując się na tym jak wychowywać, pomijają szerokie uzasadnienie odnośnie tego dlaczego wychowywać, czyli to wszystko, co zewnętrznie i aksjologicznie uzasadnia wychowanie.

W tym ujęciu etyka staje się nauką pomocniczą dla pedagogiki i to z niej płyną istotne uwarunkowania dla procesów wychowania i nauczania, dla całej działalności pedagogicznej. Typowymi zagadnieniami etycznymi są: dobór treści programu nauczania, kształtowanie osobowości przez wychowanie i nauczanie.

Wychowanie etyczne stanowi proces polegający na stopniowym wdrażaniu jednostki w życie społeczne poprzez realizację określonych norm. Polega na wprowadzeniu wychowanka w samodzielny, aktywny i prawidłowy proces poznania, w którym wiadomości i umiejętności stają się środkiem w dochodzeniu do wartościowania własnych zachowań i określeniu celowości podejmowanych zadań.

Dla etyki wychowania najważniejszą jest sprawa działań w poczuciu odpowiedzialności za dziecko i wychowanka, podejmowanych na jego korzyść i dobro. Dziecko staje się podstawową, autonomiczną i uniwersalną wartością, miarodajną dla procesów wychowania:   to, kim ono jest i kim stać się może. „Ono winno być tu pojmowane jako realna, podmiotowa, osobowościowa i autonomiczna rzeczywistość, również w tych potencjalnych możliwościach jego jednostkowego rozwoju.”

Nie sposób mówić o etyce wychowania, nie biorąc pod uwagę etycznej odpowiedzialności wychowawcy. Oczekiwane przez dziecko ciepło, osobowa bezpośredniość, barwa stosunków wychowawczych i całego przekazu wartości wiązane jest bezpośrednio z osobą wychowawcy. Zaspokojenie tych oczekiwań uzależnione jest bowiem od tego, kim on naprawdę jest, co sobą prezentuje, jaką postawę, sylwetkę duchową, a wreszcie motywacje dla swojej pracy posiada, jaka jest ranga i barwa jego powołania w tej pracy. Chodzi o to, czy wychowawca w poczuciu prawdy, serdeczności i otwartości wyjdzie z wartościami, a wychowanek z drugiej strony zrozumie tę postawę i sam też otworzy się na płynącą do niego otwartość, wartość i prawdę. Niezwykle sugestywne i odpowiednie wydają się w tym miejscu słowa J. Homplewicza: „Trzeba bowiem przed wychowankiem rozpalać te ogniska wartości i je należycie oświetlić, rozniecić je wichrem własnego przekonania i zaangażowania, tak by ogień ten się przeniósł.”

Problematyka wartości jest często obca zarówno nauczycielom, jak i uczniom. Nie uwzględniają jej w wystarczającym stopniu programy nauczania oraz podręczniki. . Trzeba  wiele trudu, by spośród tak ogromnej ich ilości, wybrać te, które odpowiadają nauczycielowi pragnącemu kształtować swoich wychowanków w imię i do wartości.

Także sytuacje dydaktyczne powinny być możliwie często sytuacjami aksjologicznymi i mieć na celu rozpoznawanie, rozumienie i w pewnym stopniu akceptowanie wartości. Uczeń pod kierunkiem nauczyciela stara się pewne ważne dobra rozpoznać i zrozumieć, aby je w dalszym życiu w pełni akceptować i respektować.

Zetknięcie się z nośnikiem wartości, ich sformułowanie i analiza, działanie zgodnie z wartościami – są to sposoby wprowadzania materiału nauczania, którego opanowanie może służyć zaszczepieniu uczniom wartości. Jeśli proces wprowadzania zmian w wartościach uznawanych przez ucznia ma przebiegać względnie szybko, a jego efekty mają być trwałe, trzeba starać się łączyć te sposoby i dbać o to, żeby uczeń nie odbierał ich jako sztucznie ukierunkowanej na zmiany pracy wychowawczej.

Lietratura:

  1. E. Fromm, Niech się stanie człowiek, Warszawa-Wrocław 1999, s. 12.
  2. K. Zieliński, Twórcze możliwości człowieka w świetle psychohigieny, w: Wokół człowieka, red. M. Szyszkowa, Warszawa 1988, s. 21 – 22.
  3. W. Pasterniak, Edukacja literacka jako poszukiwanie wartości, w: Dydaktyka literatury nr XV, Zielona Góra 1995, s. 52.
  4. J. Gnitecki, O filozofii edukacji, w: O filozofii edukacji, J. Gnitecki, W. Pasterniak, Gorzów Wlkp. 1994, s. 4.
  5. A.M. Tchorzewski, Dyskurs wokół wartości i powinności moralnych nauczyciela, w: Rola wartości i powinności moralnych w kształtowaniu świadomości profesjonalnej nauczycieli, red. A.M. Tchorzewski, Bydgoszcz 1994, s. 7.
  6. W. Pasterniak, O dydaktycznej teorii wartości, Goleniów 1991, s. 10.
  7. K. Denek, Poszukiwanie lepszego systemu wychowania i kształcenia, w: Perspektywy i kierunki rozwoju pedagogiki, red. J. Gnitecki, S. Palka, Kraków-Poznań 1999, s.133.
  8. M. Gogacz, Podstawy wychowania, Niepokalanów 1993, s. 33.
  9. W. Stróżewski, Istnienie i wartość, Kraków 1980, s. 91.
  10. M. Łobocki, Rola wartości w wychowaniu, w: Rola wartości i powinności moralnych w kształtowaniu świadomości profesjonalnej nauczycieli, red. A.M. Tchorzewski, Bydgoszcz 1994, s. 48.
  11. W. Cichoń, Wartości, człowiek, wychowanie, Kraków 1996, s.146.
  12. E. Piotrowski, W poszukiwaniu wartości w przestrzeni edukacyjnej, w: Dydaktyka literatury nr XVII, red. W. Pasterniak, Zielona Góra 1997, s. 124.
  13. Z. Kalita, Wstęp, w: Etyka. Antologia tekstów, red. Z. Kalita, Wrocław 1995, s. 11.
  14. J. Homplewicz, Etyka pedagogiczna, Warszawa 1996, s. 16.

Related Posts