Metoda relaksu w pracy z małym dzieckiem
Metody relaksu – wprowadzenie
Człowiek współczesny zmuszony jest do gwałtownej i wielostronnej adaptacji do stale zmieniających się warunków życia ekonomicznego, politycznego i społecznego. Podstawowe potrzeby psychiczne człowieka, jak potrzeba bezpieczeństwa, miłości, uznania oraz potrzeba twórczości w konfrontacji z wymogami życia współczesnego, jego chaotycznością i tempem, nadal często nie zostają zaspokojone. W wyniku tego niezaspokojenia pojawia się niezadowolenie i rozczarowanie, stany frustracji i depresji, zmęczenie i wyczerpanie zbyt wielkim nawałem zajęć i bodźców życia codziennego.
Do najbardziej typowych, jednocześnie zaś szczególnie szkodliwych czynników, oddziaływających na jakość atmosfery wychowawczej w rodzinie, podając za A. Szyszko – Bohuszem, zaliczać należy:
- bardzo małą, powierzchowną lub żadną wiedzę rodziców o wychowaniu dziecka i wynikające stąd błędne metody wychowawcze, nieprawidłowy porządek dnia dziecka itp.;
- chwiejność i niezrównoważenie emocjonalne, wywołane przemęczeniem, trudnościami w pożyciu małżeńskim, pracy zawodowej, nieumiejętnym spędzaniu wolnego czasu;
- konsumpcyjny, egoistyczne stosunek jednego z małżonków do problemów współczesnego życia, niezgodność charakterów połączona z brakiem dostatecznie mocnej motywacji do utrzymywania wspólnoty rodzinnej, pijaństwo i zdrady małżeńskie prowadzące do rozkładu i rozbicia rodziny;
- nieprzestrzeganie podstawowych wymogów higieny ogólnej i higieny psychicznej w życiu rodzinnym, prowadzące nieuchronnie do stanów niezadowolenia, frustracji, depresji lub nerwicy.
Wymienione trudności potęguje również ograniczona zdolność adaptacji dzieci i młodzieży do skąplikowanych i często konfliktowych sytuacji współczesnej rzeczywistości. Zbyt wiele czynników stresowych, powodujących stany zagrożenia i napięcia, przyczynia się do zwiększonej nerwowości wychowanków, prowadzi do zaburzeń w zachowaniu się oraz czyni ich podatniejszymi na ujemne wpływy środowiska. O doniosłości poruszanych spraw świadczą dane statystyczne, wskazujące na rosnący odsetek młodzieży opóźnionej w nauce, potęgujące się zjawisko alkoholizmu i narkomanii, stale zwiększająca się liczba młodocianych samobójców, powstawanie aspołecznych, nieformalnych ugrupowań młodzieżowych.1 W zasadzie relaks bardzo korzystnie wpływa na proces równowagi psychicznej człowieka. Najlepiej jak go racjonalnie dawkujemy i łączymy z różnymi innymi formami czynnego wypoczynku np. relaks połączony z ćwiczeniami oddechowymi oraz pewnymi elementami autosugestii (ta forma już od dawna przez lekarzy i psychologów uważana jest za bardzo cenną).
Klasyczne metody relaksu
Podając za Szyszko – Bohuszem do metod klasycznych relaksu zalicza się:
- metody globalne, oparte na koncepcjach osobowości człowieka jako całości i na oddziaływaniu psychoterapeutycznym;
- metody analityczne, oparte na rozluźnianiu kolejno poszczególnych grup mięśniowych aż do uzyskania pełnego stany odprężenia psychicznego;
- metody fizjoterapeutyczne lub intuicyjne, związane z odkrywaniem możliwości własnego ciała i uczeniem się osiągania z minimalnych wysiłków maksymalnych wyników.
Metoda relaksu oparta jest na ćwiczeniach relaksowo – koncentracyjnych wywodzących się z Azji, a stanowiących składową systemu hinduskiej Jogi. Wspaniałe jest to, że wystarczy 7 minut pozostania w stanie relaksu, a odprężenie mięśniowe dało pełne odprężenie psychiczne. Relaks przeżywany jest podmiotowo jako stan błogości, a równocześnie jako stan bliski odczuwaniu senności. Dlatego po upływie czasu przeznaczonego na relaks (7-10 min.), należy sugestywnie wyprowadzić się z tego stanu – np. skierowanym do siebie mobilizacyjnym myślowym monologiem: „Wypoczęłam znakomicie, a teraz do działania! Czuję się świetnie!”.1 Następnie trzeba wstać, zrobić kilka ruchów gimnastycznych, głęboko odetchnąć i istotnie zabrać się do pracy.2 Kto raz osiągnie stan relaksu i odczuje dobrodziejstwo odzyskania dobrego poczucia fizycznego i psychicznego, pełnej chęci o życia i pracy, ten na pewno wprowadzi relaks do swojego programu dnia, a w każdym razie często będzie a tej metody korzystał, gdyż gwarantuje ona wydobycie się ze stanu znużenia, zdenerwowania, depresji lub apatii (…) bez podniecających środków farmakologicznych, czarnej kawy, papierosa itd.3
Możliwości wykorzystania ćwiczeń odprężających w przedszkolu i szkole.
Codzienne doświadczenia wykazują, że umiejętności psychologicznego odprężenia, relaksacji, stanowią szczególnie skuteczną metodę zapobiegania i usuwania negatywnych skutków wymienianych w poprzednim punkcie. Doniosłość podjęcia systematyczne nauki relaksu, całkowitego odprężenia fizycznego i psychicznego, staje się coraz bardziej oczywiste w świetle danych statystycznych, wskazujących na gwałtowny wzrost chorób nerwowych, chorób układu krążenia, wiążących się z ogólnym osłabieniem odporności współczesnego człowieka. Wybitnie ważną rolę nauka ćwiczeń odprężających zdaje się spełniać wśród dzieci, z uwagi na wrażliwość i podatność młodego organizmu na wymieniane negatywne wpływy oraz typową dla tego okresu życia przewagę procesów pobudzania nad procesami hamowania,4 które przejawiają się nadmierną pobudliwością emocjonalną, przesadną gestykulacją lub zbędną utratą energii na niepotrzebne słowa, ruchy i czynności, co odbija się na jakości i efektywności nauki.5 powinniśmy wzmocnić w umysłach dzieci proces hamowania i pomóc im w osiągnięciu równowagi wewnętrznej, mającej decydujący wpływ na wyniki w nauce poprzez zastosowanie metody relaksu. Nauczanie i stosowanie ćwiczeń relaksowo – koncentracyjnych w warunkach przedszkolnych i szkolnych można przeprowadzić w sali lub klasie (podczas trwania zajęć lub w przerwie śródlekcyjnej), na zajęciach wychowania fizycznego lub na świeżym powietrzu. W sali, podczas trwania zajęć, gdy po okresie zwiększonego wysiłku umysłowego dzieci potrzebują odpoczynku i odprężenia, Ćwiczenia mogą trwać od 3 do 6 minut. Ze względu na stosunkowo krótki czas ćwiczenia, te powinny być swoistym połączeniem procesu koncentracji uwagi i odprężenia psychologicznego.1
Przykład:
Na tablicy rysuję okrąg o średnicy około 5-8 cm . Powierzchnie okręgu pokrywamy grubą warstwą kredy, dzięki czemu będzie on silnie odcinał od czarnej barwy tablicy. Dla zwiększenia kontrastu i jeszcze wyraźniejszego oddzielenia okręgu od otoczenia, umieszczamy go w centrum zakreślonego kredą kwadratu o boku ok. 10 cm (można przygotować planszę w/g tych wskazówek ). Po wykorzystaniu rysunku, przyciszamy, lecz wyraźnym głosem (nasilenie oraz modulacja głosu nauczyciela ma tutaj duże znaczenie), kierujemy ćwiczenie w następujący sposób: „Usiądźcie prosto, kręgosłup wyprostowany, głowa trzymana prosto, ręce swobodnie na kolanach. Zharmonizujcie i uspokójcie oddech. Obserwujcie przez chwilę swoje myśli – następnie uciszcie je, przestańcie myśleć. Rozluźnijcie wszystkie mięśnie, zaczynając od głowy, poprzez szyję, tułów, ręce i nagi. Gdy czujecie jeszcze pewne naprężenie mięśni – pomyślcie intensywnie o tym miejscu ciała, aż do uczucia zupełnego bezwładu. Zatrzymajcie wzrok na okręgu tablicy, skoncentrujcie uwagę na tym punkcie, patrzcie tylko w ten punkt. Przymrużcie lub zamknijcie oczy. Nie obserwujcie niczego, nie przysłuchujcie się żadnym odgłosom. Nie myślcie o niczym. Oddychajcie teraz głęboko, rytmicznie: wdech 4 sek. – wydech 4 sek.”2 Następnie do końca ćwiczenia wszyscy winni zachować zupełną ciszę i przy całkowitym uciszeniu myśli trwać w odprężeniu. Gdy ćwiczenie dobiegnie końca delikatnie stukamy w stół, co jest sygnałem do zakończenia relaksu, wyrażamy uznanie za dobre wykonanie ćwiczenia dla całej klasy i pouczamy te dzieci, które wykonały je nieprawidłowo.3 Ćwiczenia relaksacyjne na zajęciach wychowania fizycznego w sali gimnastycznej mogą odbywać się regularnie 2-3 razy w tygodniu. Ich celem będzie wypracowanie umiejętności świadomej kontroli nad uwagą – a pośrednio nad myślami – poprzez jej uciszenie, a nawet chwilowy zanik wszelkich myśli, a także nauka świadomego poddania się całkowitemu odprężeniu fizycznemu i psychicznemu (występującemu jako reakcja natychmiast po zakończeniu koncentracji).1 przeciętnie ćwiczenia relaksu na zajęciach wychowania fizycznego powinny trwać 5-7 min.
Przykład:
„Połóżcie się na plecach, kręgosłup prosty, ramiona ułożone swobodnie wzdłuż ciała, oczy zamknięte. Oddychajcie rytmicznie, harmonijnie, głęboko, bez wysiłku (wdech 4 sek. – wydech 4 sek.). Ciało powinno leżeć bezwładnie, szczęki rozluźnione, mięśnie szyi, tułowia, rąk i nóg całkowicie rozluźnione. Osiągniecie to myśląc kolejno o mięśniach wzdłuż całego ciała. Skoncentrujcie w ten sposób kilkakrotnie ciała, usuwając wszelkie napięcia mięśni. Koncentrując się np. na prawej ręce, powtarzajcie w myśli: „Moja ręka jest zupełnie bezwładna”. Uczucie bezwładu potęguje się w was, ręka staje się coraz cięższa, coraz bardziej bezwładna. Ciało nasz osiąga teraz stan zupełnego odprężenia. Nie myślcie o niczym, oczy zamknięte, prawie nie czujecie własnego oddechu. Nie słuchacie żadnych odgłosów. Pozostańcie tak przez chwilę w ciszy. Następnie przejdźcie teraz spokojnie do pozycji siedzącej”.2 Jeśli mamy możliwość prowadzenia ćwiczeń w plenerze (miesiąc letni) powinniśmy je wykorzystać na podłożu różnym i w miejscu zacienionym, a odgłosy przyrody typu: szum liści, głosy ptaków – działają uspokajająco.3 Gdy tylko znajdziemy się wśród przyrody, starajmy się odwrócić naszą uwagą od wszystkich spraw i kłopotów życia codziennego i zharmonizować ją z otoczeniem.
Przykład:
„Patrzymy na drzewa, na spokojne, bezkresne niebo. Samowiedni oddech pogłębia się, staje się rytmiczny, znika napięcie fizyczne i psychiczne. Gdy jakakolwiek natrętna myśl pojawi się, odwrócimy od niej natychmiast uwagę, kierując ją na przyrodę”. Po kwadransie takiego świadomego wysiłku, aby nie myśleć, lecz istnieć (początkowo uzyskanie tego stanu wcale nie jest łatwe) w ciszy i zupełnym odprężeniu, czujemy, że nasza energia i radość życia spotęgowały się; nie czujemy do nikogo urazy. Z pewnym ociąganiem się powracamy do „szarej” rzeczywistości, ale powrót ten jest już inny: zdobyliśmy spokój i prawdziwy odpoczynek.1 Zadaniem ćwiczeń odprężających wśród małych dzieci jest próba nakłaniania ich do świadomego wysiłku w kierunku doskonalenia charakteru poprzez samowychowanie. Przedstawione instrukcje (szczegółowe) konieczne będą jedynie w początkowym okresie nauki relaksu wśród dzieci. Rola nauczania może się wówczas ograniczyć od przypominania i korygowania właściwej postawy ćwiczących, regulowania rytmiczności oddechu i utrzymywania bezwzględnej ciszy podczas ćwiczeń.2 W wytwarzaniu skupienia w sali, niekiedy bardzo pomaga odpowiedni rysunek (białe koło na czarnej tablicy)lub odpowiednia przyciszona muzyka.3 Podsumowując, pragnę zaznaczyć, iż z uwagi na wrażliwość i podatność młodego organizmu na ujemne wpływy środowiska i przewagę procesów pobudzania nad procesami hamowania nauka ćwiczeń odprężających będzie spełniać istotną rolę wśród dzieci.