Świat wartości w literaturze i czasopismach dla dzieci
Dziecko wchodzi w kulturę zastaną i od razu – jak to określił F. Znaniecki – jest w niej zanurzone. Jego życie, kształt i sens wypełniających go działań zależy od tych, którzy byli przed nim i są jemu współcześni. Przez urodzenie lub inny przypadek trafia do grupy, w której funkcjonują jakieś mechanizmy scalające ją. Regulują zachowania jednostek, wskazują kierunek rozwoju grupy, wyznaczają miejsce poszczególnym członkom. Uogólniona refleksja pokoleniowych doświadczeń pozwala grupom, a za nimi jednostkom, patrzeć w przyszłość i wyznaczać kierunki dążeń, a szerzej ujmując – rozwoju.
Społeczeństwo poprzez swoje grupy kierujące wybiera i selekcjonuje wartości pożądane na aktualnym etapie rozwoju i w wyobrażanej przyszłości, uwzględniając przy tym istniejące i zmieniające się warunki. Ukazuje w sposób jawny, co ceni i do czego dąży w tym procesie.
Jasnym obrazem uznawanych w społeczeństwie wartości jest sztuka. Sztuka i wychowanie zdają się przeplatać jako sposoby symbolicznego oddziaływania w książkach i czasopismach dziecięcych. Ich treść pozwala odkrywać akceptowane przez nadawcę wartości, a także mniemać o zamierzeniach wobec odbiorcy.
Dziecięce książki i czasopisma są tymi wytworami współczesnej kultury, z którymi dziecko styka się bardzo wcześnie. Stanowią one swoisty pomost między otaczającą go materialną rzeczywistością a światem symboli, stającym się stopniowo równie rzeczywistym, jak świat konkretnych wytworów. One pierwsze uświadamiają dziecku, że są inne sposoby porozumiewania się, niż znane mu dotąd – werbalne. Kontakty czytelnicze, zwłaszcza te pierwsze, bywają znaczące nie tylko pod względem poznawczym, ale i emocjonalnym. Teksty i ilustracje stają się zarówno źródłem wiadomości o otaczającym świecie, jak i stymulatorem emocji kierowanych ku różnym osobom, wydarzeniom, sprawom. Mają zatem wpływ na to, co określamy kształtowaniem rozumienia pojęć, sądów, wyobrażeń, a nawet postaw.
Panuje powszechne przekonanie, że literatura piękna, jako jedna z dziedzin sztuki, spełnia wobec młodego pokolenia funkcję zastępczego doświadczenia społecznego, ponieważ pobudza wyobraźnię dziecka stanowiąc nieustanne źródło różnego rodzaju informacji i przeżyć. W młodszym wieku szkolnym kształtuje się nie tylko mowa, ale i charakter jednostki, dlatego ważnym zadaniem jest właściwy dobór treści wychowawczych. Nauczyciel, oprócz materiału z życia, ma w ręku potężne narzędzie – utwory literackie należące do skarbca kultury narodowej i ogólnoludzkiej. Utwory literackie mogą spełniać zarówno funkcje kształcące, jak i wychowawcze. Świat stworzony przez pisarza i ilustratora wzbogaca i rozszerza życie dziecka. Przenika do jego zabaw, ukazuje mu nowe barwy rzeczy już znanych, budzi uczucia i podsuwa pomysły do działania.
Książka jest bardzo pomocna w kształtowaniu zasad społeczno-moralnych dziecka i budzeniu jego przeżyć estetycznych. Na konkretnych przykładach baśni, wiersza, powieści można mu pomóc w poszukiwaniu prawdy moralnej, zrozumieniu świata, kontaktu z pięknem i potrzeby obcowania z nim. Ważna jest także rola lektury w wychowaniu społecznym. Ukazuje ona zagadnienia koleżeństwa, mówi o poszanowaniu pracy, poczuciu honoru, stosunku do kłamstwa. To wszystko wpływa na poszanowanie drugiego człowieka, kształtowanie pozytywnych cech charakteru.
Właściwie we wszystkich książkach z lektury szkolnej poruszane są problemy wychowawcze. Najczęściej wiążą się z oceną postępowania głównych postaci. Dzieci wyodrębniają ich cechy pozytywne i negatywne, takie jak: pracowitość, uczciwość, koleżeńskość, nieuczciwość, nieodpowiedzialność. Ważne jest, że w czasie trwania akcji złe cechy postaci ulegają pozytywnym przekształceniom, a dzieci z ciekawością śledzą ich przeobrażenia i zaczynają konfrontować własne postępowanie z postępowaniem bohaterów.
Często do analizy problemów wychowawczych wykorzystywana jest myśl przewodnia utworu lub fragment książki przedstawiający określone zdarzenie. Celem tej analizy jest budzenie wrażliwości na dobro, kształtowanie właściwego stosunku do ludzi, zwierząt, przyrody czy miłości do ojczyzny.
Przykładami lektur szkolnych przewidzianych do opracowania w klasie II, a poruszających istotne problemy wychowawcze, mogą być następujące pozycje:
- „Puc, Bursztyn i goście” J. Grabowskiego – Najistotniejszym celem powieści jest wywołanie u czytelników działań opiekuńczych na rzecz przyrody, a szczególnie fauny ojczystej. Przy każdej okazji pisarz uczy zasad postępowania wobec zwierząt. Podkreśla, że należy zachowywać się tak, by pozwolić zwierzęciu być sobą, ale jednocześnie nie zapominać o potrzebie opieki.
- „Idzie niebo ciemną nocą” E. Szelburg-Zarembiny – W liście otwierającym zbiorek autorka pisze, że jej twórczość wyrosła z miłości do dzieci i potrzeby pokazania im świata bliskiego i dalekiego pięknym i dobrym. Bohaterami wierszy są przede wszystkim dzieci ciekawe świata, odkrywające jego uroki, zafascynowane pięknem przyrody, wrażliwe, kochające, szczęśliwe. Nie tylko podziwiają przyrodę, ale darzą ją miłością, są w stosunku do niej „dawcami dobra”.
- „Karolcia” M. Kruger – Prezentowane w utworze sposoby rozumowania i zachowania się dzieci są zupełnie naturalne. Poczynania młodych bohaterów służą dobru innych, ponieważ zaprowadzają oni porządek i wymierzają kary. Spełniają się tu charakterystyczne dla baśni, odwieczne pragnienia ludzi do jednakowych praw i sprawiedliwości. Młodzi bohaterowie są przekonani, że dopiero na skutek ich interwencji, prawa te uzyskują rekompensatę moralną.
- „Przygody Filonka Bezogonka” G. Knutsson – Książka dostarcza okazji do kształtowania właściwych postaw w stosunku do osób odbiegających od ogólnie przyjętych wzorców. Właściwa interpretacja zachowań zwierząt może służyć kształtowaniu postawy tolerancji oraz właściwego stosunku do odmienności.
- „Nie płacz koziołku” S. Michałkowa – Autor w swej książce ukazuje znaczenie przyjaźni i współpracy. Pozwala również dostrzec negatywne skutki uporu, egoizmu i nieposłuszeństwa. Zachęca do niesienia pomocy potrzebującym.
Dzieci młodsze zdobywały i nadal będą zdobywać orientację życiową między innymi poprzez literaturę piękną. Jak podaje J. Papuzińska, „(…) u dzieci w młodszym wieku szkolnym mamy do czynienia z bezpośrednią transmisją przeżyć literackich na zachowania społeczne.”
Warto jeszcze raz podkreślić, że literatura piękna jest jednym z zespołów środków wpływających na kształtowanie osobowości dziecka.
Z punktu widzenia rozwoju intelektualnego i społecznego początkujący odbiorca czasopisma jest bardzo podatny na przekazywane mu treści. Przyjmowanie wzorów, norm, a więc pośrednio akceptowanie wartości, ma w sobie więcej emocjonalnych doświadczeń, niż racjonalnych refleksji. Z tą cechą swego czytelnika społecznie odpowiedzialne pisma muszą się liczyć.
Czasopisma dziecięce w toku rozwoju przeszły wiele przemian zarówno pod względem treści, jak i formy. Od kilku lat dysponujemy na polskim rynku ogromną ilością wydawnictw dla dzieci. Pisma są zróżnicowane pod wieloma względami. Pierwszym kryterium różnicującym jest wiek czytelnika, drugim – możliwy zakres zainteresowań, trzecim wydaje się być chęć odróżnienia się pisma od innych. W ramach tych kryteriów przekazuje się tekst z przesłaniem moralnym i intelektualnym. Ukazywane obrazy i sytuacje nie są wolne od wartościowań nawet wtedy, gdy zdają się być neutralne. W sposobie doboru treści i formy ich prezentacji dostrzegalny jest kreowany obraz człowieka. Jednakże teksty czasopism w różny sposób i odmiennie akcentują cenione stany rzeczy wyróżniając je spośród innych. Od rodziców i wychowawców zależy, po jakie pismo sięgnie i do jakich wartości lub antywartości będzie przekonywane dziecko.
Ciekawą analizę zawartości treściowej czasopism dziecięcych przedstawiła w swej pracy K. Ferenz. Poniżej przytoczę krótkie opisy tych wydawnictw, które autorka uznała za godne polecenia młodemu czytelnikowi.
- „Domowe Przedszkole” – Jest ono ukierunkowane na takie informacje, jakie wydają się być niezbędne dziecku do prawidłowego funkcjonowania w najbliższym otoczeniu. Dostarcza wzory prospołecznego zachowania, akcentuje wzajemną życzliwość ludzi i optymizm. Rodzina pokazana jest jako wysoka wartość w życiu dziecka. W formach przekładających ich sens na poziom rozumienia dziecka, ukazywane są wartości uznawane przez szerszą grupę społeczną, z reguły narodową. Z zakresów kultury preferowana jest polska tradycja i współczesność.
- „ Ciuchcia” – Tu nie dostrzega się dążenia do całościowego objęcia problematyki życia dziecięcego, lecz uwaga zatrzymuje się w szczególności na rozwijaniu sprawności intelektualnej przy wyróżnieniu znaczenia rozwoju języka. O tym piśmie można powiedzieć, że tworzy pierwszy poziom kształtowania krytycznego podejścia do tekstu, a więc konkretyzuje takie zadanie literatury, jak rozwój i wzbogacanie języka jako symbolicznego dobra. Teksty są wyraźnie poddane cenzurze społecznej. Jasno przedstawione zasady dobrego wychowania, wzory zachowań wobec ludzi i przyrody, pozwalają bezpiecznie zostawić to pismo w ręku dziecka. Znajdzie w nim ono również zachętę do użytecznych działań, co można przyjąć jako pomoc w kształtowaniu rozumienia wartości i nakłanianiu do przyjęcia ich.
- „ Kubuś Puchatek” – Przyjaźń, wzajemna pomoc, troska o innych, zrozumienie ich kłopotów, umiejętność współdziałania, koleżeńskość, brak konfliktów, w dodatku uwrażliwienie na przyrodę i estetykę otoczenia to wartości ukazywane jako właściwe i atrakcyjne.
- „Świerszczyk” – Tematyka jest dość rozległa: od określania praw i obowiązków dziecka w rodzinie, dbałości o zdrowie, poprzez przybliżanie aktualnych sytuacji i spraw z obszaru zagadnień społecznych, nawiązuje i ukazuje tradycje, szczególną uwagę poświęcając świętom. Z wielką dbałością o przystępność tekstów, a także o poziom literacki, wydaje się, iż ma szansę kształtować myślenie, inspirować własne zdanie, pobudzać wrażliwość na otoczenie, rozbudzać zainteresowania dalszym światem.
- „Tygodnik Wiadomości DD” – Twórcy tego pisma podejmując poważne tematy, tłumaczą trudne pojęcia, uwrażliwiają na sprawy innych ludzi i aktywizują do działania. Kierują się założeniem, iż najważniejsze jest kształtowanie pozytywnych nastawień ku wybranym wartościom, ukazują zasadność norm, bez wikłania się w przykłady niejednoznaczne.
Analizując tendencje kulturowe i wychowawcze popularnych pism dla dzieci K. Ferenz wyróżniła następujące zakresy treściowe:
„ 1) Krąg spraw codziennych małego dziecka. Na tle sytuacji zrozumiałych dla czytelnika pokazuje się znaczenie przestrzegania norm stosunków społecznych. Wartości uniwersalne dotyczące relacji międzyludzkich przełożone są na poziom norm przedstawionych w formie rad i objaśnień (…).
2) Krąg spraw i wydarzeń wychodzących poza codzienność. Poprzez sytuacje dla dziecka zrozumiałe lub chociażby spotykane, nawiązuje się do wartości cenionych przez duże grupy społeczne. W tekstach znajdują miejsce wartości związane z tradycją, znaczeniem świąt, tożsamością kulturową. Idee przedstawiane są jako siły napędowe ludzkości (…).
3) Aktualne sprawy społeczności i społeczeństwa. Ten najtrudniejszy dla małych dzieci zakres spraw społecznego życia próbują przybliżać czasopisma o ambicjach informacyjno- kształcących.(…) Walorem ich działań jest nie tylko kształtowanie rozumienia pojęć i ukazywanie ich jako dobra uznanego przez szerokie grupy ludzi, lecz także wywoływanie emocji i skłanianie do działań. Zatem nie jest to tylko pielęgnowanie wartości, ale i promowanie nowych.”
Autorka uważa, iż czasopisma w sposób widoczny podejmują trud wprowadzania swoich czytelników w różne zakresy kultury. Nie tylko przekładają wartości uniwersalne na zrozumiałe dla dzieci normy i wzory zachowań w życiu codziennym, ale uprzystępniają wartości z płaszczyzn narodowej oraz europejskiej i światowej wspólnoty kulturowej.
