Dobro dziecka istotą procesów edukacyjnych

Zaskakujące może się wydać, że ani słowniki, ani encyklopedie nie podejmują się próby interpretacji tego pojęcia, które przecież za sprawą E. Key zawładnęło byłym stuleciem. Napisany przez tą szwedzką nauczycielkę w 1900r. manifest nadziei i wiary w nowy szczęśliwy świat, w którym dobro dziecka miało się stać wartością porządkującą wszystkie lata rozpoczynającego się nowego wieku, wydawał się dość silnym argumentem do podjęcia rozważań nad pojęciem „dobra dziecka”. I choć brakowało precyzyjnego wyjaśnienia, „dobro dziecka” coraz częściej utożsamiano z ofertą zapewniającą dziecku to co dla jego rozwoju najlepsze. Tendencje te zostały dodatkowo wzmocnione rozszerzającym się w Europie ruchem nowego wychowania, ale również w wyniku powstania organizacji mających wspierać i gwarantować szczęśliwe dzieciństwo. Przełomowym rokiem w tej dziedzinie jest rok 1923, w którym została uchwalona Deklaracja Praw Dziecka zwana Deklaracją Genewską zobowiązująca „ludzkość do dania dziecku tego, co ma najlepszego”.

Dorobek całego wieku nie przyniósł jednak rozwiązań terminologicznych i współcześnie możemy jedynie odnaleźć definicyjne wyjaśnienie pojęcia „dobra”. Jest ono utożsamiane jako wartości dodatnia, stanowiąca przedmiot i cel ludzkich dążeń i pragnień. „Dobrem określa się również to, co jest oceniane jako pomyślne, pożyteczne, wartościowe, a także łagodność i życzliwość. Jako dobro uważa się też wszelkie środki, wartości potrzebne dla rozwoju człowieka i sprzyjające temu rozwojowi. Dobro to także interes, pomyślność, szczęście, pożytek, korzyść”.

Interesujące, że w przepisach prawa dość często występuje pojęcie „dobro dziecka”. Jednak w polskim kodeksie rodzinnym i opiekuńczym ustawodawca odwołuje się do tego terminu w zależności od użycia w określonych, potrzebnych z punktu widzenia prawa kontekstach. Wyjaśnieniem znaczenia terminu „dobro dziecka” zajmowali się m.in.: W. Stojanowska[3], Z. Radwański[4], B. Czech[5]. W definicjach podkreśla się, że „dobro dziecka” jest nową wartością, powstającą dzięki realizowaniu różnych czynników, które mają wpływ na prawidłowy fizyczny i duchowy rozwój dziecka.

Wydaje się, że w realizacji przez przedszkole postulatu „dobra dziecka” jako zasady i celu pedagogicznej pracy, najtrafniej odpowiada interpretacja B. Czecha, który pisze:  „Mówiąc o dążeniu do dobra dziecka mówimy o tym, co chcielibyśmy zrealizować. Jest ono realizowane wobec różnych czynników (…). Podkreślić trzeba jednak mocno, że dobro nie jest czymś statycznym lecz jest wartością „otwartą”, docelową „zmierzającą” w kierunku pełnego rozwoju człowieka jako osoby. Podlega ciągłym zmianom i „rozwojowi”(…)”. Dopełnieniem powyższych słów wydaje się opinia wyrażona przez M. Przełęckiego: „…czyjeś dobro utożsamiane być może z jego szeroko pojętym szczęściem – a raczej z tym co nazywane bywa „prawdziwym szczęściem”.

Jak rozumieją problem „dobro dziecka” pedagodzy pracujący z dziećmi najmłodszymi 3-6 letnimi w placówkach przedszkolnych?

Chciałybyśmy przedstawić zagadnienie na podstawie obserwacji oraz własnych doświadczeń.

Wiek przedszkolny to okres charakteryzujący się wzmożoną aktywnością poznawczą, dużym napięciem emocjonalnym i potrzebą działania, która jest naturalnym narzędziem służącym poznaniu otaczającej rzeczywistości. Każde dziecko rozwija się w tym czasie indywidualnie w charakterystycznym tylko dla siebie rytmie i tempie. Nie jest zatem uzasadnione wyznaczanie zakresu szczegółowych treści dla poszczególnych grup wiekowych. Lepiej gdy program wiąże materiał z czynnościami, które dziecko wykonuje oraz jego predyspozycjami. Dziecko nie tylko doskonali umiejętności zdobyte wcześniej ale szybko i skutecznie uczy się, usprawnia harmonię i precyzję ruchów całego ciała i ręki. Rozwój funkcji ruchowych i psychicznych przedszkolaka przebiega bardzo dynamicznie i wielopłaszczyznowo. Zadaje pytania nie tylko innym ale i sobie, próbując przyczynowo uporządkować rzeczywistość.

Wychowanie przedszkolne obejmuje wspomaganie rozwoju i wczesną edukację dzieci od trzeciego roku życia do rozpoczęcia nauki w pierwszej klasie        6-letniej szkoły podstawowej. Mając na uwadze szeroko pojęte „dobro dziecka” placówki przedszkolne zapewniają opiekę, wychowanie oraz naukę w atmosferze akceptacji i bezpieczeństwa w przedziałach wiekowych dzieci 3-letnich, 4-letnich, 5-letnich i 6-letnich tworząc warunki umożliwiające osiągnięcie „gotowości szkolnej”.

Dziecko 3-letnie przychodząc do przedszkola niejednokrotnie czuje się zagubione.   Nie zna pomieszczeń przedszkolnych, swojej nauczycielki, innych dzieci, zostaje „oderwane” od swoich najbliższych. Dziecko musi nauczyć się dzielić uwagą i miłością (zarezerwowaną do tej pory tylko dla niego) z innymi dziećmi. Poznaje dopiero reguły życia w grupie. Uczy się współdziałania i współżycia z innymi dziećmi. Szczególnego znaczenia nabierają czynności samoobsługowe tj. samodzielne mycie się, ubieranie i rozbieranie się, załatwianie potrzeb fizjologicznych oraz jedzenie i posługiwanie się sztućcami. Nieodzowną dla dobra dziecka okazuje się współpraca z rodzicami. Wspólna praca nad uregulowaniem trybu życia i zaspokojeniem podstawowych potrzeb psychicznych i biologicznych dziecka powoduje, że jest ono pogodne i pełne naturalnej w tym wieku radości i ciekawości życia. Dbając o dobro dziecka nauczyciele pamiętają o tym, że zasób doświadczeń dzieci 3-letnich jest niewielki. Dzieci w tym wieku rozwiązują problemy w działaniu przez bezpośredni kontakt co jest związane z myśleniem sensoryczno-motorycznym.

Stąd waga odpowiednich form pracy, wypływających z aktywności własnej dziecka[9]. Mogą to być „warsztaty muzyczno -plastyczne” – pokazy muzyczne, krótkie przedstawienia okolicznościowe, ilustracje do wierszy i piosenek ale traktujące dzieci  w sposób indywidualny, zgodny z ich możliwościami i tempem rozwoju – odbywające się wspólnie z rodzicami. Gdy dziecko zna swoje otoczenie  i dobrze się w nim czuje jest pogodne, otwarte i chętne do różnego rodzaju aktywności.

Dzieci 4-letnie uczęszczające już drugi rok do przedszkola znają podstawowe reguły życia w grupie, mają przyswojone nawyki kulturalno-higieniczne. Praca z nimi polega jedynie nad ich utrwalaniem. Naukę poszerza się o następne obszary edukacyjne – dostosowując odpowiedni poziom w obszarze programowym do możliwości dzieci.

Przedszkolak zna już swoją panią, zaczyna z ochotą poznawać dalsze otocznie (wychodzi z sali) – inne pomieszczenia i grupy. Czując się bezpiecznie dzieci lepiej przyswajają, ale także potrafią odkrywać i przeżywać.

Pedagodzy dbając o dobro dziecka pamiętają, iż w trakcie podstawowej formy nauki, czyli zabawy, dzieci zdobywają nowe doświadczenia i umiejętności. W tym okresie istnieją już szersze formy pracy, tj. uczestniczenie w koncertach muzyki poważnej (stosownej do wieku dziecka), koncerty muzyczne dla szerszej publiczności przygotowane przez dzieci, warsztaty plastyczne, zabawy ruchowe, uczestniczenie w festiwalach, częstszy kontakt z literaturą dziecięcą – słuchanie bajek i audycji radiowych.

Dzieci 5-letnie to niestrudzeni „badacze i odkrywcy”. W tym wieku następuje szczególny rozwój wyobraźni i fantazji. Dzieci garną się do grupy – potrafią już samodzielnie zaplanować i zorganizować zabawę z podziałem na role – znaczenia nabiera własna aktywność twórcza. Wpływ na rozwój intelektualny dzieci mają  różnorodne zabawy: tematyczne, konstrukcyjne i ruchowe. Doświadczenia są coraz szersze, stąd też większe uczestnictwo w życiu przedszkola. Na tym etapie proponujemy dzieciom nowe formy działania z zakresu mowy i myślenia np.: teatrzyki, przedstawienia okolicznościowe, zagadki, historyjki obrazkowe, udział w złożonych zabawach dydaktycznych. Staramy się również przybliżyć dzieciom zagadnienia z zakresu edukacji przyrodniczej, poprzez między innymi obserwację (np. oglądanie pod mikroskopem), proste eksperymenty dla dzieci (zamiana wody w lód, doświadczenia z wiatrem, kiełkowanie nasion), pracę na rzecz ochrony przyrody – udział w akcjach „sprzątanie świata”.

W wieku pięciu lat edukacja ruchowa dzieci obejmuje oprócz zorganizowanych form, takich jak np. olimpiady sportowe, również realizację własnych pomysłów dzieci. Często odbywa się to z wykorzystaniem muzyki.

Niezwykle ważne dla omawianego okresu rozwojowego wydają się doświadczenia z materiałem technicznym i plastycznym. Już J.A. Komeński podkreślał: „Dzieci lubią się stale czymś zajmować, gdyż ich młodziutka krew nie lubi trwać w spokoju”.

Dzieci 6-letnie – utrwalają i poszerzają zdobytą we wcześniejszych latach wiedzę i umiejętności. Zmienia się jednak sposób ich zdobywania. Dzieci są przystosowane do współdziałania w zespole. Zdolne są już do dłuższego wysiłku i skupienia uwagi na proponowanych zajęciach, stąd też częstsze pogadanki, własne dziecięce opowiadania oraz obcowanie z literaturą dziecięcą. Zwracamy też uwagę na dzieci mające trudności i dzieci wybitnie zdolne tworząc im jak najlepsze warunki do osiągnięcia „pełnej gotowości szkolnej”. Jej niezwykle ważnym elementem jest znajomość liter (wprowadzana różnymi metodami m. in. Metodą I. Majchrzak; Metodą Dobrego Startu.), pisanie oraz odczytywanie krótkich wyrazów, zdań i prostych tekstów (wg zasady stopniowania trudności).

Przykładamy szczególną uwagę do pracy z książką i zachęcania do kontaktów z literaturą czytelniczą. Poszerzamy w ten sposób obszar edukacyjny z zakresu przygotowania do pisania i czytania. Innym istotnym elementem jest zrozumienie

czynności odejmowania i dodawania w ujęciu praktycznym oraz odzwierciedlenie tych czynności w zapisie graficznym.

Dla dzieci w wieku 6. lat  niezwykle ważna staje się współpraca ze szkołami podstawowymi, gdzie samodzielnie mogą uczestniczyć w procesach edukacyjnych i poznać nowe rodzaje zajęć. Dla dobra dziecka zapoznanie z czekającym go „nowum”, oswojenie z czekającymi go sytuacjami, jest bardzo ważne, stąd też uczestniczenie w zajęciach szkolnych przedmiotowych, sportowych, korekcyjnych i świetlicowych.

Wspólna zabawa i komunikowanie się z pierwszoklasistami przygotowuje i uspokaja dzieci. Nauczycielom te kontakty dają możliwość spotkania się ze swoimi wychowankami – rozmowy z ich wychowawcami i rodzicami. Bardzo często bowiem dzieci odwiedzają swoje przedszkole, tutaj bawią się i rozmawiają z przedszkolakami wymieniając w sposób naturalny informacje.

To nie jedyni goście. Współpraca grup najstarszych ze społecznością lokalną jest bogata. Organizujemy spotkania z ludźmi ciekawych zawodów: górnik, leśnik, policjant, pielęgniarka. Dzieci mają możliwość wyjścia do muzeum na spotkania ze sztuką ludową (skansen) gdzie poznają tradycje i zwyczaje ludowe. W ten sposób obszar edukacji kulturowo-estetycznej zostaje poszerzony.

W grupach dzieci starszych kładziemy nacisk na przyswojenie i stosowanie podstawowych pojęć moralnych m. in. sprawiedliwości, życzliwości,  odpowiedzialności a także empatii. Częste są spotkania z grupami młodszymi – pomoc „maluchom” w prostych czynnościach samoobsługowych, wspólne zabawy, czytanie bajek i przygotowywanie przedstawień dla młodszych kolegów.

Obszar edukacji muzycznej wzbogacony zostaje w grupie dzieci starszych o treści rozszerzające (gdyż poziomy proponowane programowo zostały zrealizowane w latach wcześniejszych), czyli m. in. udział dzieci w prezentowaniu własnych umiejętności na falach eteru w audycji radiowej „Kukułka” i prowadzenie rozśpiewanych dialogów podczas przedstawień, a także zabawy w teatr oraz udział w „Festiwalu przedszkolaka”.

Należy pamiętać o tym, że tempo i rozwój dzieci w tym samym wieku różni się. Dążenie do wszechstronnego rozwoju dzieci odbywa się we współpracy z rodzicami, stąd też takie formy ekspresji, pozwalające na wyrażanie własnych przeżyć i emocji np. warsztaty plastyczne, koncerty muzyczne (m.in. Jasełka) i okolicznościowe z okazji świąt najbliższych, koncerty w filharmonii, olimpiady sportowe i matematyczne, konkursy recytatorskie, spektakle teatralne. W trakcie wspólnych spotkań, rodzice mogą zaobserwować umiejętności i problemy swojej pociechy. Dla dobra dziecka następuje wspieranie rodziny w procesach edukacyjnych.

W każdej grupie wiekowej nauczyciele dążą do tego, aby budzić wiarę dzieci we własne siły i możliwości, zachęcać do pokonywania trudności okazując im szacunek i zaufanie, nagradzając pochwałami, mając na uwadze prawa dziecka.

Wydaje się, że  wszystkie przedstawione przeze mnie zabiegi edukacyjne mają na celu przede wszystkim dobro dziecka jako podmiotu oraz wspieranie jego wielostronnego rozwoju.

„Pedagogika potrzebuje dobra w sensie wychowawczym i humanistycznym o ludzkim wymiarze. Musi to więc być „dobro każdego z nas indywidualne, lecz na tyle indywidualne by nie kolidowało z dobrem ogółu. Właśnie w procesie wychowania pedagog powinien chronić dobro indywidualne lecz w tym samym stopniu dobro ogółu (…). Zatem filozofia „dobra” powinna stać się wiodącą dyrektywą postępowania wychowawczego. Kategoria „dobra” powinna ukierunkować pracę wychowawczą i to w takim ujęciu aby dobro stało się własnością: moją, twoją, drugiego człowieka i każdego z nas”.

„Na wiele potrzebnych nam rzeczy możemy poczekać. Dziecko nie może. Właśnie teraz formują się jego kości, krew, rozwój umysłowy. Nie możemy powiedzieć: JUTRO, jego imię brzmi DZISIAJ”.

Literatura:

[1] G. Vico. Nowa nauka, Warszawa 1996

[2] W. Brejnak, Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa1993, s. 109.

[3] W. Stojanowska, Rozwód a dobro dziecka,  Warszawa 1979.

[4] Z. Radwański, Pojęcie i funkcja „dobra dziecka” w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym. (W:) Studia              Cywilistyczne, t. XXXI. Warszawa – Kraków 1981.

[5] B. Czech, Wybrane prawne i aksjologiczne aspekty opiniowania w sprawach rodzinnych. (W:) Zeszyty    Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego nr 31, Warszawa 1989.

[6] M. Przełęcki, Jak żyć, „Wychowanie Obywatelskie” 1988, nr 5.

[7] Program Wychowania w Przedszkolu, Warszawa 1992.

[8] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M. Żebrowska, Warszawa 1980.

[9] J. Zwiernik, Alternatywa w edukacji przedszkolnej, Wrocław 1998.

[10] J. A. Komeński, Pisma wybrane, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1964.

[11] J. Czerny, Zarys pedagogiki aksjologicznej, Katowice 1988.