Kluczowe kompetencje współczesnego nauczyciela

Agata Jacewicz

Przedszkole Samorządowe nr 48 w Białymstoku

Zmieniająca się rzeczywistość rodzi potrzebę nowego typu nauczyciela. W okresie polskiej reformy oświaty od nauczyciela oczekuje się, aby jego działanie umożliwiło wychowankom rozumienie i orientację we współczesnym świecie oraz twórcze myślenie i działanie. Nauczyciel wychowania przedszkolnego powinien być osobą o niepowtarzalnej indywidualności, refleksyjną, myślącą krytycznie i twórczo, a także zdolną do współdziałania z innymi, potrafiącą sprostać nowym wyzwaniom.

Spośród wielu wyzwań i zagrożeń przełomu wieków warto zwrócić uwagę na szczególnie te, które warunkują zmiany w codziennej pracy nauczycieli wychowania przedszkolnego, wpływają na jego rozwój i samokształcenie. Tylko nauczyciel podnoszący swoje kwalifikacje i wzbogacający stale swoją wiedzę jest w stanie kształtować otwarte, żądne wiedzy postawy dzieci (uczniów). W wyniku badań nad rozwojem pracy zawodowej nauczycieli wyodrębniono zespolone ze sobą i często współwystępujące cztery fazy:

Przejście do wyższej fazy umożliwia zdobycie odpowiedniego zasobu umiejętności i wiedzy nie tylko pedagogicznej, ale i ogólnej, ponadto nauczyciel wciąż powinien ją poszerzać i uzupełniać. Dlatego tak istotne jest ukształtowanie w sobie samym woli samodoskonalenia i uczestnictwa w różnych formach doskonalenia zawodowego. „Potrzeba doskonalenia warsztatu pracy pojawia się zazwyczaj wówczas, gdy człowiek stwierdza rozbieżność między tym co wie i potrafi, a tym czego wymaga współczesność. Potrzeby te określa tempo i dynamika zmian cywilizacyjnych i wraz z nimi konieczność niemalże ustawicznej samokontroli po to, by nie pozostać w tyle. Doskonalenie jest więc jedną z konsekwencji przyśpieszonego rozwoju, nauki, techniki, kultury, charakteryzującego współczesność” (Waloszek, 1998). Dokształcanie i doskonalenie jest nakazem czasu. Szczególnie nauczyciele przy współpracy z rodzicami kreują nową generację. Ich zaangażowanie, przygotowanie i gotowość do zmian w znacznym stopniu wpłyną na powodzenie reformy.

Przyspieszone tempo przemian kulturowo- technologicznych jest czynnikiem wymuszającym innowacje edukacyjne i ustawiczne kształcenie się. Następuje zmiana roli przedszkola (szkoły) i nauczyciela, jak również zwiększa się różnorodność form nauczania. Dlatego nie można obejść się bez ciągłego, ustawicznego podnoszenia swych kwalifikacji oraz poszerzania i aktualizowania wiedzy.

Spośród szeregu wyzwań i zagrożeń przełomu wieków należy wymienić te, które warunkują zmiany w codziennej pracy nauczycieli wychowania przedszkolnego, wpływają na rozwój oraz samokształcenie. Jednym z poważniejszych problemów jest decentralizacja zarządzania placówkami przedszkolnymi. Władze gmin, które przejęły przedszkola nie zawsze są kompetentnymi specjalistami w tej dziedzinie i stale borykają się z problemami finansowymi. „Pieniądze, jakimi dysponuje gmina, przeznaczane są na inne potrzeby, które zdaniem samorządów są bardziej pilne” (Guz, 1996, s. 49). Niestety państwo i społeczność lokalna ciągle nie ma jednoznacznego zakresu poczynań edukacyjnych. Mało środków przeznaczanych jest na oświatę przedszkolną, zmniejsza się liczba etatów w przedszkolach, a rośnie pauperyzacja zawodu nauczyciela wychowania przedszkolnego. Wpływa to między innymi na ograniczony dostęp nauczycieli do niektórych droższych form doskonalenia zawodowego.

Jednak decentralizacja zarządzania ma również wymiar pozytywny. Szczególnie dotyczy ona wyboru i realizacji określonych treści kształcenia, zadań wychowawczo- opiekuńczych, działalności kulturalnej, a także uczestnictwa społecznego. Umożliwia ona w tym zakresie współodpowiedzialność i partnerstwo nauczycieli, rodziców, dzieci, oraz społeczności lokalnej.

Zachodzące w kraju zmiany ekonomiczno- gospodarcze, reforma strukturalna i funkcjonalna oświaty zmusza przedszkola do reorganizacji, zwiększenia ich konkurencyjności biorąc przede wszystkim pod uwagę potrzeby lokalne. Od dyrektorów i nauczycieli oczekuje się profesjonalizmu, większej inicjatywy, samodzielności i kreatywności. Autonomia jest szansą do tworzenia nowych planów, wdrażania programów własnych (autorskich), co pociąga za sobą konieczność dokształcania się, poznawania nowych, atrakcyjnych i skutecznych metod nauczania. Należy pamiętać o zachodzących przemianach w rodzinie, uwzględnić zarówno potrzeby dzieci jak i rodziców, oraz dostosować formy współpracy do zapotrzebowania „klientów”.

Warto zwrócić uwagę również na większą dostępność do najnowszych informacji. Istotna jest umiejętność sprawnego korzystania technologii komputerowej i informatycznej. Znajomość programów komputerowych, Internetu, gier komputerowych adresowanych dla dzieci i telewizyjnych programów edukacyjnych umożliwia atrakcyjniejsze nauczanie.

W literaturze przedmiotu dotyczącej rozwoju zawodowego nauczycieli wyodrębnia się wiele powodów, dla których powinni się oni doskonalić. Jedna z wielu jest niekontrolowana inflacja wiedzy i umiejętności pedagogicznych, które z upływem czasu tracą na wartości. Komu zależy na przygotowaniu dzieci do życia, nie może poprzestać na tym, co zdobył wczoraj. Celem edukacji jest przygotowanie nie tylko do korzystania z obecnej cywilizacji, ale również do twórczego uczestnictwa w procesie, dalszego rozwoju i istnienia. W. Okoń sugeruje, że doskonalić się trzeba ustawicznie, przynajmniej tak długo, jak długo jest się nauczycielem. W czasach transformacji rozwojowej i edukacyjnych wyzwań nie jest to łatwe. Zmiany stylów życia mogą zniechęcić do pracy, ale mogą także wyzwolić inicjatywę i motywację do rozwoju zawodowego.

Dzisiejszy nauczyciel powinien być wykształcony, śmiało wkraczający w zawód, który ma bardzo dobrze lub dobrze opanowaną wiedzę ogólną i umiejętności zawodowe, a ponadto ma refleksyjny stosunek do świata i dokonuje świadomie wyborów moralnych. Oczekiwania społeczne w stosunku do kwalifikacji oraz kompetencji nauczycielskich ulegają stałym zmianom. Wymaga się, aby dążył do własnego rozwoju samodoskonalenia, odnajdywał właściwe dla swoich możliwości miejsce w społeczeństwie, był zdolny do inicjatyw, gotowy do podejmowania wezwań stawianych przed nim przez obowiązki i powinności zawodowe.

A zatem czym jest rozwój? Według B. M. Newmana i Ph. R. Newmana jest to
„(…) uporządkowana wg jakiegoś wzoru sekwencja zmian, w przeciwieństwie do zmian przypadkowych, które są nieprzewidywalne, rozwój postępuje systematycznie w jakimś kierunku. Wcześniejsze zachowania lub ich sekwencje są elementami do budowy sekwencji późniejszych. Gdy mówimy, iż przyjmujemy podejście rozwojowe, oznacza to,
iż poszukujemy regularności w sekwencji zachowań” (Brzezińska, 2000). Awans zawodowy ściśle wiąże się ze słowem rozwój. Należałoby podkreślić, że człowiek przez całe życie się rozwija i wpływają na to: wrodzone zadatki anatomiczno -fizjologiczne organizmu, środowisko, wychowanie, oraz własna działalność (aktywność).

Wraz z rozwojem człowieka można zaobserwować zmiany rozwojowe, dotyczą one czterech poziomów:

1) zmian zachowań;

2) zmian struktur umysłowych ( poznawczo – emocjonalno – motywacyjnych);

3) zmian osobowości;

4) zmian relacji osoba otoczenie.

Są osoby, które uważają, że nie można się nie rozwijać, inni robią to dla satysfakcji osobistej, lub chęci robienia kariery, niektórzy z poczucia odpowiedzialności za wpływ, jaki wywierają na dzieci (uczniów), twierdząc, jeżeli nauczyciel się rozwija to i jego wychowankowie też będą się rozwijać, oraz dlatego, że tak nakazuje prawo, czyli dla awansu zawodowego.

V. Brooks, P. Sikes wspominają o 6 etapach w rozwoju zawodowym nauczyciela:

1.      Początkowy idealizm- nauczyciel rozpoczyna pracę z własnymi, często wyidealizo-wanymi wyobrażeniami na temat szkoły i swoich możliwości działania;

2.      „Poszukiwanie sposobów na przeżycie” – po napotkaniu pierwszych trudności poszukuje skutecznych sposobów radzenia sobie z podstawowymi problemami;

3.      Zdobycie podstawowych kompetencji – zmagając się z problemami, często metodą „prób i błędów” zaczyna się wreszcie „wyrabiać” w większości zadań związanych z nauczaniem i wychowaniem;

4.      Mistrzostwo w radzeniu sobie z wyzwaniami zawodu – w wyniku własnych starań (rozwoju zawodowego);

5.      Znudzenie zawodem – zagrożenie rutyną i wypaleniem, charakteryzuje się przemęczeniem, brakiem dawnego entuzjazmu i zaprzestaniem działań prorozwojowych;

6.      Wycofanie się, czyli emerytura – decyzja tak samo ważna jak wybór zawodu nauczyciela.

W okresie transformacji ustrojowej mamy do czynienia z ciągłymi zmianami, powodującymi dezaktualizację podawanej wiedzy, a więc występuje konieczność jej uaktualniania ze strony nauczyciela. Nowa rzeczywistość wymaga uczenia innowacyjnego, alternatywnego, edukacji elastycznej. Bardzo ważna jest umiejętność kształtowania samodzielności, przedsiębiorczości, aktywności, zaradności i radzenia z problemami. Czas reformy wymusza konieczność rozwoju zawodowego, dlatego nauczyciel powinien go zaprojektować uwzględniając przemiany. Najlepiej obrazuje ten problem myśl J. Delors’a „Sytuacja społeczna każdego z nas będzie w coraz większym stopniu zależna od zdobytej wiedzy. Społeczeństwo jutra stanie się społeczeństwem uczenia się i nauczania, w którym każdy będzie tworzył swoje kwalifikacje, dziś trzeba nam się uczyć przez całe życie. Uczenie się życia” (Delos, 1998). Szczególnie duże wyzwanie staje przed młodymi nauczycielami, ale i tymi, którzy popadają w pewną rutynę pedagogiczną i trudno jest im zaakceptować pewne innowacje. Samodoskonalenie rozumiane jako celowa i świadoma praca nad rozwijaniem siebie, jest istotnym elementem rozwoju zawodowego.

Problem „wykształcalności” nauczyciela pozostaje więc otwarty. W oparciu o skomplikowane struktury wzajemnych zależności trudne jest doskonałe przygotowanie do zawodu, gdyż ważnym elementem postawy są te cechy, które odnajdujemy w ogólnych predyspozycjach nauczyciela. Na uwagę zasługują: wewnętrzna potrzeba stawania się autorytetem, potrzeba kreowania postaw innych ludzi, niezależność, autonomia, kontaktowość, otwartość, refleksyność, decyzyjność, umiejętność podejmowania godnych kompromisów, autentyczność, empatia, szacunek, akceptacja siebie i drugiego człowieka (Piotrowiak, 1999).Są to cechy godne wzmocnienia poprzez treningi w cyklu bardzo dobrego jakościowego profesjonalnego przygotowania.

W wielu krajach europejskich doskonalenia zawodowe uważane jest za warunek wszelkich reform i przemian oświatowych. W Polsce odwołuje się w swoich założeniach do edukacji ustawicznej, zwanej też kształceniem przez całe życie, w trakcie którego jego organizatorzy starają się eliminować rozbieżności między teorią i praktyką. Doskonalenie może przebiegać w różnych formach. Szczególnie ważny jest dobór treści doskonalenia do potrzeb konkretnych placówek. Wzbogacanie wiedzy i umiejętności powinno odbywać się w instytucji, w której wykonuje się obowiązki zawodowe. Dlatego też powołano do życia zespoły samokształceniowe. Dzięki temu odchodzi się od okazjonalnego doskonalenia się zawodowego na rzecz uczenia się zespołów i instytucji jako całości. Eksponuje się metody uczenia wymagające od nauczycieli czynnej postawy, kreatywności, refleksji. Obecnie coraz intensywniej podejmuje się wysiłki w celu stworzenia koncepcji doskonalenia bardziej odpowiadającego współczesnej rzeczywistości.

Edukacja XXI wieku wymaga nowego typu nauczyciela: twórczego, pełnego inicjatywy optymisty, doskonałego dydaktyka o rzetelnej, szerokiej wiedzy. Nauczyciel przestaje być gotowym źródłem informacji „… staje się przewodnikiem po świecie wiedzy, człowiekiem, który uchyla przed uczniem wielkie wrota do świata wartości, świata idei, postaci, myśli, słów i czynów, świata odkryć naukowych. Mówi: Zapraszam! – Wejdź! Zobacz ile tu bogactwa! Poznaj je! Doświadcz! Przeżyj! I poszukaj czegoś dla siebie” (Miłkowska- Olejniczak, 1998s.96).

Autonomiczność placówek przedszkolnych i pracujących w nich nauczycieli, oraz zmiany zachodzące w środowisku rodzinnym dzieci powoduje urozmaicenie i dostosowanie treści pracy samokształceniowej do potrzeb społecznych. Konkurencja i zmniejszająca się liczba dzieci w przedszkolu pobudza kadrę pedagogiczną do szukania nowych rozwiązań organizacyjnych i dydaktyczno – wychowawczych. Należy pamiętać, że powodzenie reformy edukacji w naszym kraju w znacznym stopniu zależy od pracujących nauczycieli. Władze oświatowe, samorządy i palcówki naukowe powinny pomagać im w stawaniu się coraz lepszymi profesjonalistami i niepowtarzalnymi, twórczymi jednostkami na miarę nowego tysiąclecia.

 

Bibliografia:

Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, WSiP, Warszawa 2000

Delos J. (1998) Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku pod przewodnictwem Jacques’a Delorsa Edukacja jest w niej ukryty skarb, SOP wyd. UNESCO, Warszawa

Guz S.(1996) Edukacja przedszkolna w okresie przemian, Warszawa

Miłkowska – Olejniczak G. (1998), Edukacja nauczycieli a reforma oświaty.
Kultura i Edukacja 1998, nr 4

Piotrowiak E. (1999) Przygotowanie nauczycieli do realizacji idei podmiotowości
we współczesnej szkole [w:] E. Kubiak- Szymborska (red.), Podmiotowość w wychowaniu. Między ideą a realnością, Bydgoszcz

Waloszek D. (1998) Doskonalenie nauczycieli wobec przemian społecznych.
Wychowanie w Przedszkolu, nr 3