Teoretyczne podstawy procesu kształtowania elementarnych umiejętności i nawyków…

Jolanta Szada- Borzyszkowska

Uniwersytet w Białymstoku

TEORETYCZNE PODSTAWY PROCESU KSZTAŁTOWANIA ELEMENTARNYCH UMIEJĘTNOŚCI I NAWYKÓW U DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM I MŁODSZYM SZKOLNYM

Wychowanie przedszkolne i edukacja wczesnoszkolna odgrywają znaczącą rolę w procesie kształcenia i wychowania dzieci. Zapoczątkowane w tym okresie systematyczne oddziaływanie pedagogiczne przyczynia się nie tylko do wyposażania dziecka w niezbędną w późniejszym okresie wiedzę, ale także do kształtowania elementarnych umiejętności i nawyków stanowiących o późniejszych szkolnych i życiowych sukcesach. Tym samym, ma niebagatelne znaczenie w procesie wspomagania rozwoju małego dziecka.

Nieodłącznym czynnikiem rozwoju dziecka jest jego zainteresowanie otaczającym światem, jego bliższym i dalszym środowiskiem, zaspokajanie ciekawości poznawczej. Ważne jest zarówno poznawanie, jak i samodzielne odkrywanie różnorodnych zależności między elementami otaczającej rzeczywistości. Istotne jest doświadczanie oraz przeżywanie.

Od najwcześniejszych lat dziecko ciekawi to, co dzieje się w wokół niego. Najpierw na własną rękę, w sposób intuicyjny eksploruje rzeczywistość, potem już w sposób celowy i zorganizowany podejmuje działania badawcze. Samodzielne odkrywanie przez dzieci tajemnic otaczającego świata staje się dla nich bodźcem do kolejnych poszukiwań, rozbudza potrzebę kontaktów społecznych, kształtuje postawę badawczą, przygotowuje do samodzielnego, dorosłego życia. Stopniowe poznawanie rzeczywistości, jej właściwości, zalet i zagrożeń umożliwia gromadzenie niezbędnej wiedzy na temat najbliższych spraw dziecka, daje mu szansę na opanowanie niektórych umiejętności i nawyków, a także daje podstawę do wyrobienia w sobie tych sposobów zachowania, które są pożądane społecznie i akceptowane przez innych.

Wychowanie i kształcenie dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym umożliwia stopniowe kształtowanie umysłu zdolnego do porządkowania otaczającej rzeczywistości w określone systemy i stosowanie racjonalnych metod postępowania. Umożliwia też odbiór i przetwarzanie informacji. Daje podstawę do wykorzystania ich w różnych sytuacjach i działaniach rzeczywistych, a także wewnętrznych (umysłowych). Przygotowuje dzieci do operowania posiadanymi informacjami. Dzięki poznawaniu rzeczywistości dzieci opanowują strategie logicznego myślenia, niezbędnego do funkcjonowania otoczeniu, uczą się działać racjonalnie, podejmować decyzje, rozwiązywać problemy, etc.

W procesie uczenia się i wychowania powstają i funkcjonują określone nawyki i umiejętności, te typowo szkolne, jak czytanie, pisanie i liczenie, jak i te, które są niezbędne do funkcjonowania w życiu. Kształtują się one między innymi w toku realizacji treści zawartych w programach wychowania przedszkolnego, czy też programach z zakresu kształcenia zintegrowanego w klasach 1-3. O charakterze i rodzaju umiejętności, które mają opanować dzieci dokładnie informują odpowiednie dokumenty zatwierdzone do użytku w placówkach przedszkolnych i szkole podstawowej. Ich odzwierciedlenie znaleźć można w odpowiednich podręcznikach dla dzieci i nauczycieli, a także w toku realizacji zajęć przez nauczyciela.

Nawyki i umiejętności przyswajane przez dzieci mogą mieć charakter zarówno praktyczny jak i intelektualny (umysłowy).

Nawyki intelektualne charakteryzują się tym, że przejawiają się wyłącznie w czynnościach umysłowych, a ich realizacja jest możliwa za pośrednictwem określonego systemu operacji umysłowych. Nawyki praktyczne zaś, to wykonywanie czynności praktycznych, konkretnego działania polegającego na celowym przekształceniu rzeczywistości w sposób ekonomiczny, poprawny i racjonalny, w jak najkrótszym czasie. Przykładem umiejętności praktycznych może być prowadzenie hodowli roślin w kąciku przyrody, wykonywanie prac plastycznych wybraną techniką. Umiejętności umysłowe to, z kolei, wykonywanie działań arytmetycznych, rozwiązywanie zadań tekstowych, redagowanie ustnych i pisemnych wypowiedzi z zachowaniem form gramatycznych, stylistycznych, frazeologicznych, czy syntaktycznych. Wszystkie te czynności (zarówno praktyczne, jak i umysłowe) wymagają odpowiedniej wiedzy, realizacji szeregu czynności cząstkowych i wykonania ich według określonego planu w sposób celowy i świadomy.

Nawyk według psychologicznej teorii czynności może być określony jako wyuczony składnik świadomej działalności człowieka. Może być rezultatem wiele razy powtarzanej, stopniowo automatyzującej się czynności (np. na skutek ćwiczeń dziecko opanowuje umiejętność czytania, poprawnego formułowania myśli w sposób zwięzły i komunikatywny itp.). Powstaje on jako czynność (zarówno umysłowa, jak i praktyczna) automatyzująca się w sposób świadomy. Mówiąc, że czynność stała się nawykiem, mamy na myśli fakt, iż w rezultacie ćwiczeń człowiek posiadł możliwość wykonania wszystkich składających się na daną czynność operacji cząstkowych, tj. pewnej ściśle ustalonej sekwencji operacji, jednocześnie nie czyniąc ich realizacji swoim świadomym celem. Mówi się, więc, że dana czynność wykonywana jest automatycznie i rozpatruje się ją w kategorii zautomatyzowanego sposobu wykonania.

Jeżeli jednostka poprzez podjęcie czynności świadomie dąży do zmiany istniejącego stanu rzeczy- to wtedy mowa jest o działaniu. To celowe działanie jest wynikiem uświadomienia sobie przez człowieka tego, jaki cel chce osiągnąć. Aby to było możliwe, niezbędne jest zrozumienie sytuacji wyjściowej i dążenie do jej zmiany zgodnie z antycypowaną sytuacją końcową. Efekt końcowy czynności jest przewidywanym przez człowieka celem. Kontrola świadomości człowieka nad przebiegiem czynności umożliwia mu wprowadzanie na bieżąco korekt i poprawianie niepożądanego stanu rzeczy. Im większa wiedza człowieka o celu oraz bogatsze doświadczenie, tym łatwiej korygować poszczególne etapy czynności (H. Jankowska, 1992). Np. rozwiązując zadania tekstowe dziecko kontroluje poprawność przebiegu poszczególnych etapów w tym procesie: analizy treści zadania (sprawnie wyodrębnia elementy strukturalne zadania, ustala dane i niewiadome wielkości) ustalenia sposobu rozwiązania oraz praktycznej jego realizacji.

Aby dziecko mogło wykonać czynność, musi zdawać sobie sprawę z warunków, w jakich ona może być zrealizowana. Powinno więc, rozumieć samą istotę planowanej czynności, orientować się jaki efekt należy uzyskać po podjęciu konkretnego działania, znać obiekty czynności, znać wszelkie uwarunkowania, sposób wykonania planowanej czynności (tzn. wszystkie niezbędne operacje cząstkowe oraz ich kolejność). Powyższe warunki składają się na część operacyjną czynności oraz na jej część uzasadniającą. Część operacyjna – to wiadomości i umiejętności, które posiada dziecko, umożliwiające mu zastosowanie odpowiedniego sposobu działania. Część uzasadniająca – to wiadomości o mechanizmach i uwarunkowaniach pewnych zjawisk, których dotyczy podjęta czynność. Rozpatrując teoretyczne mechanizmy stanowienia się umiejętności i nawyku na konkretnym przykładzie – odnieśmy wiec to do wcześniej przywoływanych prac hodowlanych w kąciku przyrody. Aby z powodzeniem wyhodować roślinę dzieci powinny posiadać wiedzę na temat warunków jej hodowli, tj. jakości rośliny wybieranej do hodowli; sposobu jej sadzenia, rodzaju ziemi, której należy użyć do sadzenia; nasłonecznienia miejsca, w który będzie stała doniczka; częstotliwości jej podlewania itd. Należy też ustalić plan wszystkich przewidywanych prac, a następnie je sukcesywnie realizować. Pierwsze próby hodowania rośliny będą z pewnością nieudolne, odbywać się będą pod czujnym okiem nauczyciela. Każda kolejna praca hodowlana odbywać się będzie coraz sprawniej, będzie nosiła znamiona kształtującej się umiejętności.

Według teorii czynności nawyk można rozpatrywać z punktu widzenia jego funkcjonowania. Tak rozumiana czynność ( w aspekcie funkcjonalnym) posiada trzy płaszczyzny (części):

1) orientacyjną;

2) wykonawczą (realizacyjną);

3) kontrolno-korygującą.

Na część orientacyjną czynności składa się porównanie możliwości wykonania danej czynności z jej zakładanym efektem. W zależności od wniosków płynących z tego porównania następuje wybór sposobu wykonania określonej czynności. Jednocześnie zakłada się, iż dziecko orientujące się w czynności doskonale zdaje sobie sprawę z istoty każdej cząstkowej operacji składającej się na określony sposób wykonania. Na przykład, do wykonania czynności dodawania w zakresie 20 z przekroczeniem progu dziesiątkowego niezbędne jest posiadanie następujących wiadomości i umiejętności: rozumienia pojęcia liczby naturalnej w jej wszystkich aspektach, rozumienia istoty dziesiątkowego układu pozycyjnego, rozumienia zapisu liczb dwucyfrowych, umiejętności rozkładu liczb w zakresie 10 na dwa składniki, umiejętności dopełniania liczb z zakresu pierwszej dziesiątki do 10, znajomości istoty dodawania jako syntezy konkretnych czynności typu- dolewanie, dokładanie, dorysowywanie itp.

Część realizacyjna czynności – to wykonanie systemu operacji, składających się na sposób wykonania określonej czynności. Zastosowanie wybranego sposobu w konsekwencji doprowadza do oczekiwanego rezultatu. Rezultat czynności jest jego zrealizowanym celem. Bez posiadania określonych wiadomości i umiejętności dziecko nie może prawidłowo wykonać zaplanowanej czynności. Na przykład- celem prac hodowlanych w kąciku przyrody jest roślina zdrowa, piękna, bujna- zgodnie z pierwotnym założeniem; celem dodawania liczb z przekroczeniem progu dziesiątkowego jest obliczenie prawidłowego rezultatu tej czynności arytmetycznej.

Kontrolna część czynności- to obserwacja poprawności wykonania cząstkowych operacji oraz porównanie ich ze wzorem czynności. Błąd przy wykonaniu chociażby jednej operacji spowoduje, że cel nie zostanie zrealizowany.

Analiza funkcjonalnych części czynności, a także ich strukturalnych komponentów pozwala wyznaczyć podstawowe parametry czynności, które uwidaczniają się w ukształtowanym nawyku jako jego zasadnicze cechy. Do charakterystycznych cech (właściwości) nawyku można zaliczyć: prawidłowość, racjonalność, uogólnienie, trwałość, automatyzm oraz uświadomiony charakter.

Cecha prawidłowości polega na właściwym wyborze systemu operacji koniecznego do urzeczywistnienia czynności oraz poprawnym wykonaniu każdej cząstkowej operacji danej czynności.

Nawyk nazywamy uogólnionym, gdy wykorzystuje się go do większego kręgu działań. Istota uogólnienia polega na tym, iż możliwe jest zastosowanie sposobu wykonania danego działania w sytuacjach zmienionych, ale analogicznych do tych, w jakich kształtował się nawyk i dowolnych innych sytuacjach. Możliwość zastosowania sposobu zależy zaś od stopnia uogólnienia orientacyjnej podstawy czynności. Najbardziej optymalny sposób (racjonalny) to taki system operacji, których wykonanie jest najefektywniejsze i najbardziej ekonomiczne z punktu widzenia czasu i nakładu sił, najprostszą drogą doprowadza do prawidłowego rezultatu.

Trwałość nawyku polega na zachowaniu w świadomości wszystkich związków między zautomatyzowanymi komponentami działania i dokładne ich odtworzenie w koniecznym momencie.

W początkowej fazie kształtowania się nawyku działanie wykonywane jest pod kontrolą świadomości. Świadomość kontroluje każdą operację. W rezultacie przyswajania sposobu wykonania następuje wychodzenie czynności poza kontrolę świadomości i tym samym jej automatyzacja. Wykonanie wszystkich operacji składających się na czynność, bez konieczności uświadamiania sobie ich kolejności w trakcie wykonywania, świadczy o tym, że nawyk posiada cechę automatyzmu.

Nawyki są dość skomplikowanymi czynnościami (np. umysłowymi) i bez celowego nauczania dziecko może ich nie opanować w dostatecznym stopniu. Kształtowanie się nawyków wymaga czasu i przestrzegania etapowości tego procesu. Wielu pedagogów i psychologów wyznacza szereg etapów kształtowania się nawyków. Ilość wyznaczonych etapów i ich określenie jest odmienna u różnych autorów. Analiza porównawcza pozwala jednak przedstawić ogólną tendencję istniejącą we wszystkich koncepcjach oraz zaprezentować kolejne etapy tego procesu: etap przygotowawczy, etap zaznajamiania się ze sposobem działania, etap kształtowania się umiejętności, etap kształtowania się nawyku, transformacja nawyku.

Znajomość psychologicznych podstaw tworzenia się nawyków, uwarunkowań i przebiegu tego procesu może znacznie ułatwić nauczycielom wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej planowanie czynności na zajęciach z dziećmi. Jednym z zadań pracy pedagogicznej nauczycieli jest ukształtowanie takich nawyków, które będą przejawiać się w życiu codziennym dziecka, jego zabawie, czy nauce.

O ile przyjmuje się, że nawyk jest czynnością, to może być ona przyswojona i wykonana prawidłowo tylko wówczas, kiedy rozpatruje się ją globalnie- jako połączenie struktury i funkcji. Na strukturę nawyku (zautomatyzowanej czynności) składają się następujące elementy:

–      wyznaczony cel (np.

–      obiekty (np.;

–      podmiot czynności

–      warunki wykonywania czynności

Jednym z podstawowych warunków podjęcia przez dziecko określonej czynności jest posiadanie niezbędnych wiadomości, czy też umiejętności. Istotne znaczenie mają wiadomości o charakterze operacyjnym i uzasadniającym (np. podjęcie prac hodowlanych na działce szkolnej wymaga wiedzy ucznia o warunkach, w których następuje wzrost roślin, o ogólnych zasadach pielęgnacji roślin, o gatunkach roślin możliwych do uprawy na działce itp.). Wiadomości operacyjne, to nic innego, jak znajomość sposobu działania. Uzasadniające, z kolei, to wiadomości umożliwiające uzasadnienie sposobu wykonania czynności. Prawidłowy nawyk kończy się w momencie, gdy dziecko przejawia prawidłowe czynności praktyczne lub intelektualne, podejmuje je z własnej inicjatywy i woli.

Ze względu na różnorodność doświadczeń i wiedzy dzieci w organizacji procesu kształtowania umiejętności i nawyków niebagatelna jest rola nauczyciela. Niewątpliwie, należy (co podkreślają wszystkie podręczniki metodyczne dotyczące nauczania młodszych dzieci) umożliwić samym dzieciom podejmowanie działań, formułowanie problemów, stawianie pytań, bezpośrednie doświadczanie. Działając w sposób nieskrępowany, rozwiązując penetrując i odkrywając dzieci mają szansę przyswoić trwale takie nawyki, które będą przydatne w dalszej szkolnej karierze i życiu dorosłym.

 

Bibliografia:

Pankowska, H (1992), Rozwój czynności poznawczych u dzieci, WSiP, Warszawa