Rodzina a rozwój psychospołeczny dziecka

Rodzina jest pierwszą i istotną instytucją wychowania naturalnego, lecz spełnia także podstawowe funkcje w rozwoju osobowości człowieka. Można ją określić jako „zespół osób ze sobą spokrewnionych, a ściślej mówiąc ojciec, matka i dzieci”. Mężczyzna i kobieta oraz ich potomstwo, tworzą między sobą więzi mające charakter emocjonalny. Właśnie tym przede wszystkim różnią się od pozostałych grup społecznych. Z miłości małżeńskiej, rodzicielskiej bezpośrednio wypływają bliskość, serdeczność intymność stosunków A. Kamiński stwierdza: „Rodzina pozostaje dla ogromnej większości dzieci i dorosłych, podstawowym zespołem wspólnoty życia i jest to wspólnota głównie emocjonalna, w której podczas wspólnych lat życia występuje  wzajemne wyrównywanie poglądów i ocen, tak wielkie jak to tylko możliwe”.

Rodzina tworzy się w sposób naturalny, charakteryzuje się wewnętrzną spójnością i zaspokaja podstawowe potrzeby swoich członków. Jest to miejsce rozwoju, uspołecznienia i współżycia dziecka z innymi ludźmi. J. Rembowski zwraca uwagę na stosunki w niej panujące, mówiąc: „… o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenia. To, duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną” posiada własną mikrokulturę, świat wartości, normy postępowania, zwyczaje i obyczaje przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Współżycie małżonków uwarunkowane jest czynnikami psychicznymi takimi, jak : cechy osobowości, poziom intelektualny i emocjonalny oraz społecznymi, do których zalicza się: wiek, stan cywilny, wykształcenie, zawód, środowisko życia i pracy, a także poziom społeczno-kulturalny. Ten ostatni określa udział człowieka w życiu i działalności społecznej, poziom kultury pedagogicznej, wykształcenie.

Wszystkie powyższe czynniki wzajemnie zazębiają się i warunkują, a wykształcenie w znacznym stopniu je determinuje. Należy bowiem pamiętać, że poziom kultury rodziców, ich wykształcenie i udział w życiu społeczno-kulturalnym, który w rodzinach niewydolnych jest zazwyczaj nieznaczny, warunkuje zasób wiadomości dziecka. Wyznacza też kierunki rozwoju jego zainteresowań i umiejętności, sprzyja czynnemu spędzaniu czasu wolnego oraz kształtowaniu się postaw społeczno-moralnych.

Rodziny można podzielić ogólnie na dobre zwane też normalnymi, czyli takie, w których dzieci mają korzystne warunki rozwoju fizycznego, psychicznego, moralnego i społecznego oraz rodziny określane jako niewydolne, zdezorganizowane, dysfunkcjonalne, patologiczne, które w niewłaściwy sposób wypełniają swoje funkcje.

Jednym z bardzo częstych syndromów kryzysu małżeństwa i rodziny jest zaburzenie lub całkowite osłabienie struktury rodziny. Strukturę rodziny określa jej skład, układ pozycji i ról społecznych wszystkich członków rodziny oraz elementy więzi rodzinnej. Jako wskaźnik tej więzi przyjąć można stan współżycia między członkami rodziny i występowanie konfliktów. Trudności współżycia lub konflikty występujące w małżeństwie spowodowane są często niedojrzałością psychiczną (umysłową, uczuciową), społeczną i zawodową małżonków. Napięcia, konflikty i niepowodzenia występują prawie w każdym małżeństwie, ale dopiero nie rozładowane i trwałe konflikty, przeradzające w permanentnie długotrwałe napięcie w rodzinie mogą prowadzić z czasem do bardziej trwałych skutków powodujących zaburzenia w życiu rodziny.

W rodzinie rozwijają się pierwsze wyobrażenia o własnym miejscu w życiu społecznym, kształtują się podstawowe cechy charakteru, jak uczynność, obowiązkowość, krytycyzm i samokrytycyzm, potrzeba odczuwania własnej wartości, takt, delikatność, poczucie godności osobistej albo – przy niewłaściwym klimacie wychowawczym – egoizm, pasożytnictwo, wygodnictwo, lekceważenie praw innych ludzi oraz powszechnie obowiązujących w danym kręgu kulturowym, zasad postępowania i współżycia.

Rezultatem wychowania rodzinnego może być dziecko dobrze przystosowane do życia społecznego, bądź też dziecko źle do tego życia przystosowane. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z dzieckiem zdolnym i skłonnym skutecznie zaspokajać swoje potrzeby przez pełnienie określonych ról społecznych. W drugim przypadku mamy do czynienia z dzieckiem, którego czynności niewystarczająco i wadliwie zaspokajają jego potrzeby, co powoduje stan niezadowolenia i psychicznej dezorganizacji.

Rodzina stanowi najbardziej powszechne środowisko życia człowieka. Właśnie tu zaczyna się jego biografia  i towarzyszy mu przez całe dorosłe życie. Wywiera ona istotny i znaczący wpływ na zachowanie się jednostek, ich stosunek do innych osób, świata wartości do systemu norm i wzorów postępowania. Życie w rodzinie obejmuje bowiem długi okres, zaczyna się zanim pojawią się inne środowiska w życiu człowieka, a członków rodziny łączą więzy biologiczne (więzy krwi) i emocjonalne, które są podstawą życia. Rodzina różni się od innych środowisk emocjonalnym „charakterem”. Uważana jest za wspólnotę emocjonalną, a miłość stanowi podstawę jej egzystencji. Prawidłowemu współżyciu w rodzinie towarzyszy świadomość uczuć i przekonanie o wzajemnym „obdarzaniu” się nimi. Nie chodzi o deklaracje słowne, lecz o tę nieuchwytną atmosferę, która powoduje, że wszyscy mają poczucie bliskości i więzi emocjonalnej, że nikt nie czuje się zapomniany, niedostrzegany i niedoceniany.

Wpływ rodziny na rozwój psychospołeczny dziecka jest bardzo ważny i determinujący. Jeśli w środowisku  rodzinnym wystąpi znaczna deprywacja w jakiejkolwiek sferze (materialnej, umysłowej czy duchowej) pojawiają się pewne formy deprywacji również w zakresie osobowości dziecka. Mogą nie rozwinąć się pewne obszary jego świadomej i kontrolowanej działalności, a niektóre możliwości mogą ulec większemu lub mniejszemu zaprzepaszczeniu. Rola rodziców w procesie socjalizacji dziecka jest inna dla każdego z osobna. Rola kobieca skoncentrowana jest przede wszystkim na funkcjach macierzyńskich. Jej istotę stanowi także połączenie opieki i miłości, by być dla dziecka odpowiednim obiektem identyfikacji w najwcześniejszym okresie życia. Natomiast rola męska jest przede wszystkim skoncentrowana na pełnieniu funkcji w społecznościach. Ojciec jest pierwszym reprezentantem rodziny w stosunku do szerszego społeczeństwa i reprezentantem tego społeczeństwa w stosunku do rodziny.

Równocześnie sytuacja rodzinna dziecka staje się mechanizmem działających bodźców na krąg rodzinny, przy czym dynamizują się one w takim stopniu, w jakim rodzina skierowuje te wpływy na dziecko. Sytuacje te determinują zachowanie dziecka i ukierunkowują proces kształtowania się jego osobowości społecznej. Ich charakter (treść i dynamika) jest bardzo złożony, można je sprowadzić do dwóch podstawowych kategorii:

1) stałych, powtarzających się co dnia, bądź nawet w ciągu dnia;

2) okolicznościowych, niezwykłych, powtarzających się z mniejszą bądź większą częstotliwością, a nawet występujące jednorazowo wywołujące szczególnie silne reakcje i przeżycia. Pojawiają się zarówno u dziecka jak i całej rodziny.

Sytuacje dnia codziennego rodziny, kształtują postawy, nawyki i wartości jej członków. Są niezwykle istotne i indywidualne dla każdej jednostki. Poglądy „wyniesione” z domu rodzinnego, w trwały sposób kształtują osobowość dziecka. Wzory zachowań w sytuacjach ekstremalnych przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Dzieje się to często w sposób nieświadomy. Dzieci obserwując rodziców, w przyszłości bezwiednie naśladują ich w swoim własnym dorosłym życiu.

Rodzina jest jedną z podstawowych grup społecznych wpływających w znacznej mierze na ukształtowanie osobowości jednostki i jej zachowań          w określonych warunkach społecznych. Istnienie rodziny związane jest bardzo wyraźnie z istnieniem społeczeństwa. Jest jego podstawową komórką.

Rodzina jest jednocześnie instytucją zaspokajającą potrzeby społeczeństwa jako całości: utrzymanie ciągłości biologicznej (prokreacja) i kulturowej (socjalizacja), zwyczaje i obyczaje.  Wypełnia ona dwojakiego rodzaju zadania: wobec społeczeństwa i wobec jednostek wchodzących w jej skład. Musi spełniać szereg funkcji, by w procesie wychowania umożliwić dziecku drogę do życia w społeczeństwie.

Wychowując, rodzina zapoczątkowuje proces, który później przejmowany jest przez szkołę i inne instytucje wychowawcze, wzmacniane przez środowisko i własną aktywność.

Do najważniejszych zadań rodziny wobec społeczeństwa i wobec jednostek wchodzących w jej skład należą:

1) funkcja produkcyjna

2)      ”     prokreacyjna

3)      ”     usługowo- opiekuńcza

4)      ”     socjalizująca

5)      ”     psycho – higieniczna.

Rodzina wpływa w istotny sposób na swych członków zaspokajając ich potrzeby biologiczne, ekonomiczne, emocjonalne i psychospołeczne, na rozwój ich osobowości i zdrowie psychiczne.

Zakłócenia w czynnikach istotnych dla rodziny, np. rozbicie małżeństwa, zaburzenie stosunków międzyosobowych, konflikty w systemie wartości czy głębokie kryzysy związane z rozwojem rodziny powodują utrudnienie lub uniemożliwiają wypełnienie zadań na rzecz społeczeństwa. Nie zaspakajają również potrzeb jej członków. Sytuacje te mogą prowadzić do stanu rzeczy, który nazwać można nazwać patologicznym. Dezorganizacja życia rodzinnego pociąga za sobą szereg negatywnych skutków przejawiających się zwłaszcza w dalszym życiu dzieci z rodzin patogennych. Autorka książki „Dezorganizacje w rodzinie i społeczeństwie” definiuje dezorganizację, inaczej patologię jako „negatywne, odbiegające od przyjętych norm społecznych zjawiska i zachowania w społeczeństwie i mikrostrukturze rodzinnej”.

Niewłaściwy klimat uczuciowy i czynniki patologiczne w strukturze rodziny oraz w stosunkach między jej członkami, stanowią jedną z przyczyn  (nierzadko główną) zaburzeń w zachowaniu się dziecka.

Wśród zjawisk patologicznych wyróżnia się: alkoholizm, przestępczość rodziców, choroby psychiczne, i przewlekłe choroby somatyczne, prostytucja i zamachy samobójcze.

Na rozwój psychospołeczny dziecka negatywnie wpływają rodziny alkoholiczne. Są to na ogół rodziny o większej liczbie dzieci i gorzej sytuowane z powodu trudnych warunków materialnych, wynikających często z dużych wydatków na alkohol. Prowadzi to do niedożywienia, a nawet głodu u dzieci oraz braku niezbędnych środków do życia. W rodzinach tych panuje niekorzystna atmosfera dla rozwoju psychicznego i wychowania dzieci. Brak zaangażowania się alkoholika w życie rodziny zaburza ponadto funkcjonowanie pozostałych jej członków. Życie w niej bowiem przebiega w ciągłym lęku, pod presją, podwyższonej agresywności i mniejszej sile uczuć pozytywnych. Narusza to równowagę psychiczną dziecka czego skutkiem są opóźnienia w jego rozwoju powodujące niepowodzenia w nauce, wagary, kradzieże, ucieczki z domu, agresywność, itp. Dzieci z takich rodzin są znerwicowane i niezrównoważone. Sprawiają też poważne trudności wychowawcze. Nie  zaspokajane podstawowe potrzeby dziecka (miłości, przynależności, kontaktu uczuciowego), brak dostatecznej opieki nad nim, powodują że szuka ono ich zaspokojenia poza rodziną czyniąc to często w sposób społecznie nieakceptowany. Gorsze warunki rozwojowe i wychowawcze dzieci pochodzących z rodzin obciążonych alkoholizmem są przyczyną drugoroczności. Powtarzanie klasy świadczy dobitnie o nieumiejętności dostosowania się dziecka do programowych wymagań szkoły.

Występowanie różnego rodzaju stresów rodzinnych, awantur, niespokojnej atmosfery, powoduje znaczące skutki w zakresie kondycji psychiczno – intelektualnej, a także zdrowotnej dziecka. Niezadowolenie z jakości życia rodzinnego, występowanie konfliktów wewnątrzrodzinnych wpływa negatywnie na emocje dziecka.

Dzieci wywodzące się z rodzin patologicznych, o zaburzonej strukturze lub nieprawidłowych stosunkach, mają znacznie więcej problemów z zachowaniem aniżeli dzieci pochodzące z rodzin o wysokim poziomie jakości małżeństwa i sprzyjających warunkach rozwoju.

Istotnym czynnikiem zaburzającym życie rodzinne jest także brak pracy.                    Bezrobocie w radykalny sposób wpływa na powstawanie atmosfery napięcia. „Skrajnym przypadkiem patologii w rodzinie stworzonej przez bezrobocie jest znęcanie się nad dziećmi. Zaobserwowano, że co czwarty ojciec, który w większej lub mniejszej mierze znęcał się nad swoimi dziećmi, był bezrobotnym”.

Bezrobocie wpływa na sytuację materialną domowników i ich samopoczucie. Jeśli dzieci nie rozumieją, co znaczy utrata pracy, rejestrują napięcia, czują że dzieje się coś niedobrego. Czasem obarczają siebie winą.

Niebagatelną rolę dla rodziców i dzieci mają warunki mieszkaniowe i materialne ich życia. Uniemożliwiają one zaspokojenie potrzeb materialnych, biologicznych i psychicznych : przede wszystkim potrzeby uznania i znaczenia w grupie rówieśniczej i środowisku społecznym, a także kontaktów społecznych. Trudne warunki bytowe i niezaspokojone potrzeby powodować mogą pewne niedobory w rozwoju psychicznym dziecka (gorsze odżywianie, choroby), często też przyczyniają się do utrudniania rozwoju intelektualnego. Dziecko z domu o trudnej sytuacji materialnej może mieć pewne ograniczenia w korzystaniu z dóbr kulturalnych: brak książek, rozrywek kulturalnych itp. Warunki takie mogą wpływać też na przeżycia emocjonalne i społeczne: braki w wyposażeniu w odzież, zabawki, przybory szkolne, materiały do realizacji zainteresowań, sprzęt itp. Są one również źródłem uczuć, zazdrości i poczucia niższości w stosunku do rówieśników lepiej sytuowanych.

Znacznie większe znaczenie od warunków materialnych ma sytuacja mieszkaniowa rodziny. Trudne warunki mieszkaniowe bardzo niekorzystnie wpływają na życie rodziny i na rozwój dziecka. Uniemożliwiają integracje wszystkich członków rodziny, prawidłowe kontakty między rodzicami, zaburzają atmosferę. Ciasnota powoduje powstawanie konfliktów, gdyż wszyscy sobie wzajemnie przeszkadzają. Jeśli jeszcze korzysta się w owych warunkach ze środków masowego przekazu, nadmiar działających bodźców przyczynia się do powstawania u dziecka zwiększonej pobudliwości, uniemożliwia koncentrację uwagi, utrudnia uzyskiwanie dobrych wyników w nauce.

Negatywnym skutkiem wpływu środowiska rodzinnego może być zarówno opóźnienie jak i przyspieszenie wieku społecznego. W rodzinach niewydolnych spotyka się czasami u dzieci przyspieszenie tego wieku, czyli większą dojrzałość życiową. Spowodowane jest to nadmiernym obciążeniem obowiązkami domowymi, wczesnym podejmowaniem pracy zarobkowej, chęcią szybkiego usamodzielnienia się. Wszystko to kształtuje niejednokrotnie postawy zamykania się przed rówieśnikami, nie ujawnianie im kłopotów domowych w obawie przed wyśmiewaniem lub też manifestowanie określonych agresywnych typów zachowań